Τετάρτη 11 Σεπτεμβρίου 2013

Ελευσίνια Μυστήρια – Εκάς οι βέβηλοι

Τα πιο φημισμένα αλλά και πιο μακρόβια μυστήρια του αρχαίου κόσμου. Τελούνταν στην Ελευσίνα, σε ένα επίσημο ιερό πανελλήνιας ακτινοβολίας, το οποίο βρισκόταν υπό τον αυστηρό έλεγχο του αθηναϊκού κράτους.
Η καταγωγή τους έχει τις ρίζες της στο προϊστορικό παρελθόν, παρότι η έρευνα την έχει συνδέσει κατά καιρούς κατά το πλείστον με την Αίγυπτο, αλλά και την Κρήτη, τη Θεσσαλία και τη Θράκη. Η οργανωμένη τέλεσή τους και η αναδιοργάνωσή τους παρατηρείται στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Η ιερουργία τους ήταν αποκλειστικό προνόμιο των δύο ιερατικών γενών της Ελευσίνας, τους Ευμολπίδες (αοιδοί των ευεργετικών μολπών)  και τους Κήρυκες.
Οι γνώσεις μας λιγοστές για τα Μυστήρια αυτά, παρά την ευρεία εξάπλωσή τους σε όλον τον ελληνικό κόσμο και τον μεγάλο αριθμό των πιστών τους. Αφ’ ενός η σιωπή που επέβαλαν οι ιερείς στους μύστες, αφ’ ετέρου ο χαρακτήρας της διδασκαλίας που μεταδιδόταν μόνο προφορικά, μας περιορίζουν εξαιρετικά. Η απόλυτη μυστικότητα τηρείτο με μεγάλο σεβασμό και έχουμε μάλιστα κάποιες σπάνιες περιπτώσεις παραβατών οι οποίοι τιμωρήθηκαν αυστηρά. Όπως ο Αλκιβιάδης, που θεωρήθηκε βέβηλος επειδή κατηγορήθηκε ότι όντας σε κατάσταση μέθης μιμήθηκε τους απόκρυφους χορούς μπροστά σε αμύητους, ή ο Αισχύλος που και αυτός κατηγορήθηκε ότι αποκάλυπτε στις τραγωδίες του απόρρητα των μυστηρίων, αλλά απαλλάχθηκε.
Μια άλλη πηγή γνώσεων –πολύ περιορισμένη– αποτελούν τα αγγεία, τα ανάγλυφα και οι σαρκοφάγοι, που ανακαλύφθηκαν κυρίως στην Κριμαία και στην Κάτω Ιταλία, όπου ανθούσαν κοινότητες μυημένων. Εικονίζουν ωστόσο σκηνές που τελούνταν παρουσία πολύ κόσμου, ενώ απόλυτο σκοτάδι καλύπτει τις τελετές που ελάμβαναν χώρα μέσα στο Τελεστήριο.
Τα στάχυα, συμβολικός καρπός
του ιερού γάμου
 Ο μύθος της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης απαρτίζουν τον πυρήνα της λατρείας της Ελευσίνας. Η πιο σαφής ουσία της εορτής αυτής ήταν ότι επρόκειτο για μια ευετηριακή εορτή που αποσκοπούσε στην επιθυμία της αγροτικής κοινωνίας να εξασφαλίσει μια πλούσια σοδειά. Παράλληλα, συνδέεται ωστόσο με τη γενικότερη διαδικασία γέννησης, θανάτου και αναγέννησης, την ανανέωση και τη διαιώνιση της ζωής δηλαδή. Στο βαθύτερό του νόημα ο μύθος αυτός είναι η συμβολική αναπαράσταση της πορείας της ψυχής, της καθόδου της μέσα στην ύλη, των συμφορών μέσα στην άβυσσο της λησμονιάς, της ανύψωσής της ξανά και της επανόδου της στο θεϊκό βασίλειο.Το δράμα της πτώσης και της λύτρωσης με την ελληνική του μορφή.
 Οι μύστες προετοιμάζονταν για τα μυστήρια, αφού εξομολογούνταν τα αμαρτήματά τους και απείχαν από ορισμένες τροφές, ενώ κατόπιν καθαίρονταν με λουτρό ή βάπτισμα.  Στο τέλος έπιναν τον κυκεώνα – μείγμα κρίθινου πολτού και νερού αναμεμειγμένου με μυρτιά, τον οποίο είχε προσφέρει η Ιάμβη ή κατ’ άλλους η Βαυώ στη Δήμητρα όταν είχε φθάσει στην Ελευσίνα, μετά τον μαρασμό της από την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα. Η θεά τον αρνήθηκε και η Βαυβώ σήκωσε τα ρούχα της και έδειξε το αιδοίο της, από το οποίο ξεπρόβαλε ο Ίακχος. Αυτό έκανε τη θεά να γελάσει, να αποδεσμευτεί από τη λύπη της και να πιει τον κυκεώνα.
Η διαδικασία των Μυστηρίων περιελάμβανε τα Μικρά και τα Μεγάλα Μυστήρια καθώς και τις προκαταρκτικές τελετές μύησης.

Η τελετή των Μικρών Μυστηρίων πραγματοποιείτο μία φορά τον χρόνο, στα τέλη του Ανθεστηρίωνος (αρχές Μαρτίου), στο Μητρώο εν Άγραις, στη δεξιά όχθη του Ιλισού. Ήταν προπαρασκευαστικό στάδιο των Μεγάλων Μυστηρίων  και αποτελούσαν την μύησιν.  Για να λάβουν μέρος οι υποψήφιοι πλήρωναν 15 δραχμές, όπως και στα Μεγάλα Μυστήρια.  Έπειτα οδηγούνταν από τον ιεροκήρυκα σε έναν μικρό ναό, αφιερωμένο στην Κόρη, τη μεγάλη παρθένα Περσεφόνη…
Τα Μεγάλα Μυστήρια τελούνταν κάθε χρόνο στην Ελευσίνα, κατά τον μήνα Βοηδρομιώνα (Σεπτέμβριο-Οκτώβριο) και είχαν διάρκεια εννέα ημέρες, σε ανάμνηση της εννεαήμερης περιπλάνησης της Δήμητρας.  Την όγδοη ημέρα μοίραζαν στους μύστες τα σύμβολα της μύησης: Τον θύρσο και ένα κάνιστρο που λεγόταν κίστη, που είχε γύρω γύρω φύλλα δάφνης.
Ωστόσο, με ιδιαίτερη λαμπρότητα εορτάζονταν κάθε τέσσερα χρόνια και σπονδοφόροι στέλνονταν στις ελληνικές πόλεις να κηρύξουν την ιερή εκεχειρία. Μπορούσαν να λάβουν μέρος άντρες, γυναίκες και παιδιά, ελεύθεροι και δούλοι.

Το Πλουτώνιο, συμβολικό πέρασμα στον Κάτω Κόσμο

14 Βοηδρομιώνος. Οι αξιωματούχοι της Ελευσίνας έφερναν τα ιερά απόρρητα στο ιερό τους στην αθηναϊκή αγορά, το Ελευσίνιον το εν άστει, που αποτελούσε παράρτημα του ελευσινιακού ιερού.
15 Βοηδρομιώνος. Πανσέληνος. Ο άρχων βασιλεύς συγκέντρωνε τους υποψήφιους μύστες στην Ποικίλη Στοά (αγυρμός), όπου ο ιεροκήρυξ κήρυττε την πρόρρησιν, δηλαδή την έναρξη.
16 Βοηδρομιώνος. Οι υποψήφιοι, ντυμένοι με λευκούς χιτώνες, κατέβαιναν στο Φάληρο και έμπαιναν στη θάλασσα για να καθαρθούν, μαζί με τους χοίρους που προορίζονταν για θυσία.
17 Βοηδρομιώνος. Επίσημη θυσία στο αθηναϊκό Ελευσίνιο.
18 Βοηδρομιώνος. Ημέρα αφιερωμένη στον Ασκληπιό, που τα ιερά του μεταφέρονταν στον ναό του ιερού, στη νότια κλιτύ της ακρόπολης.
19 Βοηδρομιώνος. Ξεκινούσαν οι επίσημες τελετές, με την πομπή των μυστών και των ιερών πίσω στην Ελευσίνα. Επικεφαλής ο Ίακχος (που λατρευόταν μαζί με τις θεές, όπως και η Βαυβώ, ο Τριπτόλεμος, ο Ευβουλεύς και, βέβαια, ο Πλούτων). Ακολουθούσαν οι πολιτικοί και θρησκευτικοί αξιωματούχοι,  οι μύστες που κρατούσαν στα χέρια τους τον βάκχο (μία ραβδο με πλεγμένα κλαδιά), και όλος ο αθηναϊκός λαός, που έψελνε ύμνους και τραγούδια.


Ανάπτυγμα της περίφημης υδρίας Lovatelli.
Αριστερά εικονίζονται η κόρη που κρατεί δάδα,
η Δήμητρα καθισμένη με τη δάδα στο χέρι, και
ο Ίακχος που στηρίζεται σε ρόπαλο.
Τόπος εκκίνησης, το Δίπυλο του Κεραμεικού. Διέσχιζαν έπειτα τα ιερά του Απόλλωνος και της Αφροδίτης (στο σημερινό Δαφνί), καθώς και τη γέφυρα των Ρειτών, (μεταξύ Χαϊδαρίου και Ασπροπύργου)  όπου οι Κροκωνίδες έδεναν στο δεξί χέρι και στο αριστερό πόδι τον κρόκο, μια μάλλινη κορδέλα στο χρώμα του φυτού. Πιθανώς να σχετίζεται η ενέργεια αυτή με καθαρτήριες τελετές ή με την αποτροπή του κακού.
Και όταν η πομπή έφθανε στη γέφυρα του ελευσινιακού Κηφισού, ελάμβανε χώρα ένα περίεργο και ασαφές για εμάς γεγονός που σχετίζεται πιθανώς με διαβατήριες τελετές και την αναγέννηση που υπόκειται κανείς στα Ελευσίνια Μυστήρια. Εκεί λοιπόν περίμεναν την πομπή μασκοφόροι καθισμένοι στην κουπαστή της γέφυρας  που έβριζαν τους επίσημους.
20 Βοηδρομιώνος. Τις πρώτες ώρες η πομπή έφθανε στο ιερό της Ελευσίνας. Στο Καλλίχορον Φρέαρ οι μύστες χόρευαν κρατώντας δάδες και τραγουδούσαν.  Ύστερα, αφού τοποθετούσαν τον Ίακχο στο ιερό του, ακολουθούσε κερνοφορία και προσφορές θυσιών και πελάνων (ένα είδος γλυκίσματος) στις θεές.
21η  Βοηδρομιώνος. Από το προηγούμενο βράδυ ως το ξημέρωμα της 21ης του μηνός ήταν η νύχτα των μυστηρίων. Οι υποψήφιοι εισέρχονταν σε μια μεγάλη στοά, στο εσωτερικό του περιβόλου, όπου ο κήρυκας απομάκρυνε με απειλές και κραυγές τους «παρείσακτους» μιαρούς : Εκάς οι βέβηλοι, μακριά οι βέβηλοι. Έτσι, οι μύστες εισέρχονταν στο Τελεστήριο, όπου πραγματοποιοιείτο το πρώτο στάδιο της μύησης, η τελετή. Αναφέρονται δρώμενα, λεγόμενα και δεικνύμενα, που μόνο να υποθέσουμε την ερμηνεία τους μπορούμε.  

Τα δρώμενα ήταν πιθανώς αναπαράσταση του μύθου της αρπαγής της Κόρης και της περιπλάνησης της Δήμητρας, συνοδευόμενα από μουσική, ύμνους και χορούς, χωρίς κανέναν διάλογο. Σαν μια φωτεινή αντιστροφή των παραστάσεων τραγωδίας των Αθηνών. Μια εντυπωσιακή τελετή με εναλλαγές φωτός και σκότους, που προκαλούσε τη λύπη και το έλεος των μυστών, οδηγώντας τους στην κάθαρση, όπως ακριβώς και στην τραγωδία. Οι μυημένοι ταυτίζονταν λίγο λίγο με τη δράση, από απλοί θεατές γίνονταν ηθοποιοί, και αναγνώριζαν στο τέλος ότι το δράμα της Περσεφόνης ελάμβανε χώρα μέσα τους. Το δράμα της παρούσας ζωής έφερνε την ελπίδα της θείας μακαριότητας.
 Ο Πλούταρχος παρομοιάζει τη φρίκη που πρόσφεραν αυτά τα θεάματα με την κατάσταση ενός ανθρώπου στην κλίνη της επιθανάτιας αγωνίας.
 
Η «Φεύγουσα Κόρη», γλυπτό των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα
από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας
  Όσο αόριστες και αν είναι οι μαρτυρίες, είναι φανερό ότι αναφέρονται σε απόκρυφα φαινόμενα με ιερό χαρακτήρα.  Οι μυημένοι πρέπει να μάθαιναν ότι η θεία Περσεφόνη, που την είχαν δει ανάμεσα στον τρόμο και στην τιμωρία του Άδη, ήταν η εικόνα της ανθρώπινης ψυχής, αλυσοδεμένης σε αυτή τη ζωή, σκλάβα των παθών της. Αλλά η ψυχή μπορεί να εξαγνισθεί πειθαρχώντας, και τότε μόνο θα γίνει ξανά η αγνή, η φωτεινή, η άφατη παρθένα Περσεφόνη, δότειρα του έρωτα και της χαράς. Όσο για τη  μητέρα της, τη Δήμητρα, αυτή ήταν στα μυστήρια το σύμβολο της θείας διάνοιας και της πνευματικής αρχής του ανθρώπου που οφείλει να σμίξει πάλι η ψυχή ώστε να φθάσει την τελειότητά της. Οι λέξεις Κονξ ομ Παξ συνόδευαν όλη την ιεροπραξία, που ίσως σήμαιναν «ο θεός να δίνει να ολοκληρωθούν οι πόθοι σου».
Τα δεικνύμενα προφανώς συνδέονταν με την εποπτεία, το ανώτερο στάδιο των Ελευσινίων, στο οποίο έφθανε ο μύστης ύστερα από έναν χρόνο από την τελετή και το οποίο αποτελούσε την πνευματική συμμετοχή στη θεϊκή ουσία.
Αναθηματικό ανάγλυφο ύψους 2.20 μ.  από την Ελευσίνα. Δεξιά η Κόρη με δάδα και αριστερά η θεά Δήμητρα 
παραδίδει στον Τριπτόλεμο τα στάχυα  για να διδάξει στον κόσμο την καλλιέργεια του σιταριού.
Λαιμός από μελανόμορφη λουτροφόρο.
Απεικονίζει πομπή επτά μυστών, που
κρατούν στα χέρια τους τον βάκχο.
21 Βοηδρομιώνος. Οι μύστες παρακολουθούσαν τον ιερό γάμο της θεάς με τον γονιμοποιό θεό (τους οποίους υποδύονταν ο ιεροφάντης και η ιέρεια της θεάς) και την εμφάνιση του καρπού της ένωσής τους με τη μορφή του χρυσού σταχυού. Το στάχυ αυτό έβγαζε ο ιεροφάντης από το ανάκτορο και το παρουσίαζε φωνάζοντας «ιερόν έτεκε πότνια κούρον, Βριμώ Βριμόν». Και οι μύστες, βλέποντας τα στάχυα, κοίταζαν τον ουρανό λέγοντας «Ύε» (=βρέχε) και μετά τη γη λέγοντας «Κύε» (=γέννα). Στη συνέχεια ο ιεροφάντης έδειχνε στους μύστες τα ιερά απόρρητα, που πιθανώς ήταν ομοιώματα γεννητικών οργάνων, ξόανα των δύο θεών ή σύμβολά τους.
22 Βοηδρομιώνος, ημέρα αφιερωμένη στους νεκρούς. Τους πρόσφεραν σπονδές με πλημμοχόες, ειδικά αγγεία από τα οποία έλαβε την ονομασία της η ημέρα. Εν τω μεταξύ, όσοι μύστες ήθελαν αφιέρωναν τα ρούχα τους στις θεαινές, ενώ άλλοι τα έπαιρναν για να τα χρησιμοποιήσουν ως σπάργανα για τα παιδιά τους – να τα προφυλάσσουν από ασθένειες και συμφορές
23 Βοηδρομιώνος οι μύστες εγκατέλειπαν την Ελευσίνα και επέστρεφαν στην πατρίδα τους.
Την άλλη ημέρα η Βουλή των 500 συνεδρίαζε στο αθηναϊκό Ελευσίνιο και άκουγε την αναφορά του άρχοντος-βασιλέως και των παρέδρων σχετικά με τη συμπεριφορά  των συμμετεχόντων και αν είχαν διαπραχθεί παραπτώματα, τιμωρούνταν.
Αναμφισβήτητα, ο καθένας αντιλαμβανόταν τη μύηση σύμφωνα με την παιδεία και τη διανοητική του ικανότητα. Όπως λέει ο Πλάτωνας, πολλοί είναι εκείνοι που κρατούν τον θύρσο και τη ράβδο, μα λίγοι είναι οι εμπνευσμένοι.


Τα Ελευσίνια Μυστήρια με το υπέροχο βαθύτερο νόημά τους κρατήθηκαν και τρεις αιώνες ακόμη απέναντι στον Χριστιανισμό, έως την κατάργησή τους με ένα διάταγμα του Θεοδοσίου (386)  για την απαγόρευση των τελετουργιών στον ναό της Ελευσίνας. Έτσι τέθηκε το τέλος της σεπτής αυτής λατρείας, όπου η μαγεία της ελληνικής τέχνης αρεσκόταν να ενσωματώνει τα υψηλότερα διδάγματα του Ορφέα, του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα.
Μαρ.Μαρ.texnografia
Βιβλιογραφία:  
Σημαντικοί Σταθμοί του Ελληνικού Πολιτισμού, ΕΑΠ
Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα
Ed. Schure, Οι Μεγάλοι Μύσται.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...