Ο Ηρώδης και η σφαγή των νηπίων

Ο βασιλιάς Ηρώδης ο Μέγας  γεννήθηκε το 73 π.Χ. από γονείς αραβικής καταγωγής (ο πατέρας του ο Αντίπατρος, Εδομίτης, από περιοχή ανάμεσα στη Νεκρά Θάλασσα και στον κόλπο της Άκαμπα, και η μητέρα του από την πρωτεύουσα των Ναββαταίων Πέτρα, στην νοτιοδυτική Ιορδανία), και είχε προσηλυτισθεί στον ιουδαϊσμό.
Βρισκόμαστε στην εποχή της στρατηγίας του Ρωμαίου Πομπήιου, ο οποίος όταν εισέβαλε το 63 π.Χ. στην Παλαιστίνη ο πατέρας του Ηρώδη τον υποστήριξε και κατέστη έτσι άνθρωπος των Ρωμαίων. Στην εμφύλια σύγκρουση του Πομπήιου με τον Καίσαρα ο Αντίπατρος, διεκδικητής του θρόνου των Ασμοναίων, επωφελούμενος πολιτικά των καταστάσεων, εισήλθε στο στρατόπεδο του δεύτερου. Ως ανταμοιβή τού απονεμήθηκαν τα ρωμαϊκά πολιτικά δικαιώματα και διορίσθηκε επιμελητής της ρωμαϊκής Ιουδαίας. Με τη σειρά του τοποθέτησε τους δύο γιους του, Φασαήλ και Ηρώδη, επάρχους στα Ιεροσόλυμα και στη Γαλιλαία αντιστοίχως.

Η Ρώμη μαστίζεται από συνεχείς εμφυλίους πολέμους [Πομπήιος - Καίσαρας (48 π.Χ.), Βρούτος, Κάσσιος - Μάρκος Αντώνιος (42 π.Χ.), Αντώνιος - Οκταβιανός (31 π.Χ.)], και το διεθνές πολιτικό τοπίο είναι διαρκώς μεταβαλλόμενο. Αυτά τα χρόνια ο Ηρώδης έχοντας αποδείξει τις στρατιωτικές του ικανότητες, αναστέλλοντας και εξοντώνοντας μια εξέγερση των θρησκευτικών ριζοσπαστών της Γαλιλαίας, απέκτησε εκτός από κύρος  την εμπιστοσύνη και την εύνοια των Ρωμαίων. Σε όλο αυτόν τον πολιτικό αναβρασμό, με οξύ πολιτικό αισθητήριο και διά των πλαγίων μέσων, θα τάσσεται πάντα την κατάλληλη στιγμή με το μέρος των νικητών.

Στην τελική νίκη στη ναυμαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.) του Οκταβιανού (Αυγούστου) έναντι του Αντωνίου ο Ηρώδης θα διατηρήσει το βασιλικό του αξίωμα και  η εύνοια αυτή του Αυγούστου, ο οποίος μάλιστα του παραχώρησε το 50% των εσόδων από τα ορυχεία χαλκού της Κύπρου, θα είναι και το βασικό του έρεισμα για τη μακρόχρονη παραμονή του στην εξουσία. Λόγω της φιλορωμαϊκής στάσης του τα επόμενα χρόνια παγιώνεται η κυριαρχία του στην Παλαιστίνη και για τα 36 επόμενα θα παραμείνει στην εξουσία, ιδρύοντας τη δυναστεία των Ηρωδών, την οποία συναντάμε στην Καινή Διαθήκη. Επόπτευε από την Ιουδαία: Ιορδανία, Λίβανο, Συρία, Μεσοποταμία, Μικρά Ασία, Κύπρο και Ελλάδα.

Ένας απλός άνθρωπος, ανέβηκε σε όλες τις κλίμακες της ιεραρχίας (έπαρχος, τετράρχης και βασιλιάς), κάτι που θα ζήλευαν πολλοί σημερινοί ηγεμόνες.

Η βασιλεία του Ηρώδη περιγράφεται ως μια ατελεύτητη  σειρά ραδιουργιών, δολοπλοκιών και εκτελέσεων, σημαδεύοντας την ιουδαϊκή ιστορία με τις πιο σκοτεινές πολιτικές σελίδες της.

Εικαστική αναπαράσταση του Ηρώδη του Μέγα

Αδίστακτος και βάρβαρος στην ψυχή, ανασφαλής και αρχομανής,  δολοφονούσε κάθε πρόσωπο που μπορεί να αποτελούσε απειλή. Με την άνοδό του στον θρόνο εκτέλεσε 45 από τα 71 μέλη του Μεγάλου Συνεδρίου και αποκεφάλισε ή εξόρισε τους περισσότερους πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους. Η οικογένειά του δεν έμεινε ανέγγιχτη, δολοφόνησε την πεθερά του, τη γυναίκα του Μαριάμμη, από αρχιερατική οικογένεια (μία από τις 10 που νυμφεύθηκε), την οποία αγαπούσε πολύ και χάρη σε αυτήν είχε κερδίσει τη θρησκευτική εξουσία εκτός από την πολιτική, και ακόμη και τα παιδιά του Αλέξανδρο, Αριστόβουλο και Αντίπατρο με την υπόνοια ανατροπής του.

Το γιγάντιο οικοδομικό του έργο

Τα ιστορικά στοιχεία για τη ζωή του,  και σχεδόν μοναδική ιστορική πηγή, μας τα παραδίδει ο Ιουδαίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος, «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία», ο οποίος τον αναφέρει ως μεγάλο πολεοδόμο και ακούραστο αναμορφωτή αφού από ό,τι φαίνεται πρόλαβε να δει ο ίδιος τα κτήρια και τα μνημεία του βασιλιά, καθώς γεννήθηκε μόλις σαράντα χρόνια από τον θάνατο του Ηρώδη. Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι ο Ηρώδης εκμεταλλευόμενος τον  συσσωρευμένο πλούτο του δημιούργησε ένα τεράστιο οικοδομικό έργο, το μεγαλύτερο στην παγκόσμια Ιστορία, το οποίο αποδεικνύει και η αρχαιολογική σκαπάνη. Έκτισε τα Αυγουσταία (ναοί αφιερωμένοι στον Ρωμαίο Αύγουστο και στη Ρώμη) ως ευγνωμοσύνη στον πάτρωνα και φίλο του Αύγουστο. Έκτισε και άλλα ως απλή γενναιοδωρία και εκτίμηση σε πόλεις και κοινωνίες, όπως, σύμφωνα με τα κείμενα των επιγραφών που διασώθηκαν, στην Ακρόπολη των Αθηνών, στη Χίο, στη Σάμο, σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας , χρηματοδότησε δημόσια έργα στη Νικόπολη της Ηπείρου, στη Χίο, στη Σπάρτη, κατασκεύασε το Πύθειο στη Ρόδο και επιπλέον ανέλαβε την προεδρία των Ολυμπιακών Αγώνων.

Το Ηρώδειο (ανακτορικό μαυσωλείο)

Παραλλήλως ενδιαφέρθηκε για τον εξωραϊσμό της Ιουδαίας, κατασκευάζοντας στα Ιεροσόλυμα ανάκτορο (γνωστό ως πύργος του Δαυίδ), ένα από τα ωραιότερα και τολμηρότερα  από αρχιτεκτονικής πλευράς,  το οποίο ανακαλύφθηκε κατόπιν συστηματικών ανασκαφών στην κορυφή του βουνού Μασσάδα στη δυτική όχθη της Νεκράς Θάλασσας. Έκτισε επίσης το επιβλητικό κτήριο που καλύπτει τους τάφους των πατριαρχών Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ στη Χεβρώνα, ανακατασκεύασε τον ναό του Σολομώντα, τον Ιουδαϊκό Ναό, ακολουθώντας καθαρά τα πρότυπα των ελληνιστικών ναών, και έφτιαξε στην κορυφή του βουνού το δικό του επιβλητικό ανακτορικό  μαυσωλείο, το Ηρώδειο (έτσι ονομάζεται και σήμερα το βουνό).

Ο Ηρώδης σχεδίασε, χρηματοδότησε και ανέγειρε 40 μεγάλα οικοδομήματα που περιλαμβάνουν  πόλεις (Καισάρεια, Σεβάστεια), οχυρά, θέατρα, αμφιθέατρα, ιπποδρόμους, υδραγωγεία και πολλά άλλα μνημεία. Το 24 π.Χ. από το προσωπικό του ταμείο αγόρασε μεγάλες ποσότητες δημητριακών από την Αίγυπτο και τις διέθεσε στον λαό του για να αντιμετωπισθεί ο λιμός που αποδεκάτιζε τον πληθυσμό.

Στο εσωτερικό ωστόσο της Ιουδαίας ο Ηρώδης ήταν ένας αιμοσταγής τύραννος και παρά τα τεράστια έργα του, που συνοδεύθηκαν όμως από βαριά φορολογία, θεωρείτο αλλοδαπός, και η άνευ όρων συνεργασία του με τους Ρωμαίους, η προτίμηση που έδειχνε στο ελληνικό πνεύμα και ο διορισμός των Ελλήνων σε καίριες θέσεις δεν του συγχωρέθηκαν ποτέ και τον κατέστησαν μισητό στον ιουδαϊκό λαό που πολλές φορές εξεδήλωσε τη δυσαρέσκειά του ακόμη και με εξεγέρσεις.

Είναι γνωστό ότι η χώρα του ανήκε στη σφαίρα του ελληνιστικού πολιτιστικού κόσμου, καθώς η Παλαιστίνη ήταν επαρχία του πτολεμαϊκού βασιλείου της Αιγύπτου, ενώ από το 200 π.Χ. είχε προσαρτηθεί στο βασίλειο των Σελευκιδών. Η προσφορά του φιλέλληνα βασιλιά Ηρώδη στον ελληνικό εκπολιτισμό, εκτός των άλλων, έγκειται στο ότι ο πολιτισμός αυτός, που προηγουμένως ήταν κτήμα των Ελλήνων και της πλούσιας αφρόκρεμας, κατέβηκε στα επίπεδα των λαϊκών μαζών.

Ερείπια του ανακτόρου του Ηρώδη

Η ίδια η Ιερουσαλήμ είχε γίνει μια ελληνική πόλη με θέατρο, γυμνάσιο, αγορά. Μάλιστα, από τα χρόνια του Ηρώδη η ελληνική γλώσσα καθιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα του παλατιού, των ραβίνων διδασκάλων, των προσευχών στις συναγωγές, των διανοουμένων και η περισσότερο ομιλούμενη στις λαϊκές μάζες.

Το σημαντικότερο πρόβλημα του Ηρώδη υπήρξε η υγεία του. Μια ασθένεια που κατέτρωγε το σώμα και το μυαλό του τον έστελναν ολοένα και πιο βαθιά στην επικράτεια της παραφροσύνης. Σύμφωνα με τα γραφόμενα του Ιώσηπου, μπορεί να ήταν κάποια χρόνια πάθηση των νεφρών επιδεινούμενη από βαριά μόλυνση ή γάγγραινα των γεννητικών οργάνων,  ή κάποιος καθολικός καρκίνος. Πέθανε το 4 π.Χ. ύστερα από μια ανεπιτυχή προσπάθεια αυτοκτονίας. Ο Ιώσηπος μας πληροφορεί για μια έκλειψη Σελήνης κατά τον θάνατο του Ηρώδη, 13 Μαρτίου του 4 π.Χ., προσφέροντάς μας ασφαλές σημείο χρονολόγησης για τη διάρκεια της βασιλείας του  και της γέννησης του Ιησού Χριστού.

Η σφαγή των νηπίων

Όπως προαναφέρθηκε, μοναδική πηγή των γεγονότων που διαδραματίστηκαν στην Ιουδαία κατά τον  1ο μ.Χ. αιώνα είναι ο Εβραίος Ιώσηπος. Μοναδική και πολύτιμη η μαρτυρία του και για τον ιστορικό Ιησού, που στο τρίτο κεφάλαιο του επόμενου βιβλίου της Αρχαιολογίας του λέει εν ολίγοις ότι: Τις ημέρες εκείνες έζησε και ο Ιησούς, που πραγματοποίησε απίστευτα πράγματα και προσείλκυσε με τη διδασκαλία του Εθνικούς και Εβραίους. Καταδικάστηκε από τον Πιλάτο σε θάνατο με σταύρωση και την τρίτη ημέρα εμφανίστηκε στους πιστούς του ζωντανός, ένα από τα χιλιάδες θαύματά του. Και μέχρι σήμερα η φυλή των «Χριστιανών» δεν έχει παύσει να υπάρχει…

 Αυτή η μικρή αναφορά για τον Ιησού από τον Ιώσηπο όμως έχει αμφισβητηθεί από κάποιους ιστορικούς ως μη αληθινή, αλλά εμβόλιμη των κατοπινών χρόνων.

Η σφαγή των νηπίων της Βηθλεέμ αποτελεί γεγονός πολυσυζητημένο και αμφιλεγόμενο.  Η είδηση για τη σφαγή  από τον Ηρώδη, όπως είναι γνωστό, περιλαμβάνεται μόνο στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Το ελπιδοφόρο και χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του Ιησού λοιπόν επισκιάζεται κατά τον ευαγγελιστή Ματθαίο από την αποτρόπαια πράξη της σφαγής των νηπίων.

Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς Η σφαγή των νηπίων

Η Ιστορία έχει καταγράψει φυσικά πολλές προληπτικές ή κατασταλτικές, επιλεκτικές ή μαζικές δολοφονίες, ίδιον του βίου και της πολιτείας των ασκούντων απολυταρχική εξουσία, που εδώ συνεπικουρείται και από μια εγκληματική ψυχοπαθολογική  προσωπικότητα  όπως ήταν ο Ηρώδης. Δεν φαίνεται λοιπόν απίθανο να έδωσε εντολή να σφαγιαστούν όλα τα άρρενα νήπια από δύο ετών και κάτω, που με την περιγραφή του Ματθαίου αποκτά ρεαλιστικό μάλλον χαρακτήρα. Η ύπαρξη «σημείων» έλευσης ενός νέου βασιλιά, όπως διαβεβαίωναν οι Μάγοι της Ανατολής και οι ερμηνευτές ραβίνοι, όλη η σημερινή επιστήμη θα λέγαμε, μπορεί ενδεχομένως να οδήγησε τον παθολογικά ανασφαλή Ιουδαίο βασιλιά στο να λάβει προληπτικά μέτρα. Στην παράδοση του ιουδαϊκού λαού και στη θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης υπάρχει το «ιστορικό» προηγούμενο μιας ακόμη δίωξης και «σφαγής». Στην Έξοδο εμφανίζεται ο αλλόθρησκος φαραώ της Αιγύπτου να διατάζει μια πραγματική γενοκτονία,  τη θανάτωση με πνιγμό στον Νείλο όλων των πρωτότοκων αγοριών των Ισραηλιτών για να μειωθούν οι δούλοι Εβραίοι. Στα μάτια οικείων και εχθρών ο Ηρώδης ήταν η προσωποποίηση του δαιμονικού στοιχείου, που δημιουργούσε στα εξουθενωμένα λαϊκά στρώματα έντονες εσχατολογικές προσδοκίες για άμεση επέμβαση του Θεού και έλευση του αναμενόμενου Λυτρωτή και Μεσσία. Όπως ο παλιός φαραώ έτσι και ο Ηρώδης εξέφραζαν τις δυνάμεις του σκότους και της καταπίεσης, του κακού και του Αντίχριστου έναντι των δυνάμεων του καλού και της έλευσης του Σωτήρα, έτσι τώρα ένας «νέος Μωυσής» θα οδηγούσε τον λαό του σε μια νέα έξοδο προς μια  γη της επαγγελίας, προς μια εσχατολογική χώρα ελευθερίας και αξιοπρέπειας.

Νικολά Πουσέν Η σφαγή των νηπίων

Προσπαθώντας ωστόσο να είμαστε επιστημονικά και ιστορικά ακριβείς, ο αριθμός των 14.000 νηπίων που διασώζει η παράδοση της Εκκλησίας και όχι τα Ευαγγέλια,  και στο εορτολογικό Συναξάρι της συγκεκριμένης ημέρας επισημαίνεται ότι είναι οι πρώτοι ανώνυμοι Μάρτυρες της Εκκλησίας, είναι αδύνατον να ευσταθεί. Οι πληροφορίες που μας παρέχουν οι πηγές, και δη ο Ιώσηπος, συγκλίνουν ότι η κωμόπολη της Βηθλεέμ και τα περίχωρά της θα πρέπει να είχαν περίπου 1.000 κατοίκους, επομένως τα άρρενα νήπια δεν ήταν δυνατόν να αφορούν παρά 30-40 σύμφωνα με την πληθυσμιακή κατανομή της περιοχής. Αυτό είναι ένα στοιχείο που συνηγορεί στο ότι ο Ηρώδης θα μπορούσε να αποτολμήσει αυτό το εγχείρημα, της «αναίρεσης» μερικών δεκάδων νηπίων, άσημων αγροτικών περιοχών.  Ο αριθμός 14.000, που διασώζεται για τα σφαγιασθέντα νήπια, δεν  είναι πραγματικός αλλά μάλλον ένας θεολογικός συμβολισμός,  προερχόμενος από την επίδραση της ιουδαϊκής αποκαλυπτικής αριθμολογίας. Πρόκειται για το πολλαπλάσιο του ιερού αριθμού 7 των Εβραίων, που συμβολίζει την ολότητα και την καθολικότητα.

Πολλοί ιστορικοί αμφισβητούν και αποκλείουν να πραγματοποιήθηκε μια τέτοια εκστρατεία από τον Ηρώδη, υπό την απειλή της εμφάνισης ενός διεκδικητή του θρόνου, σε τόσο σύντομο χρόνο,  με τέτοια μυστικότητα, χωρίς αντίδραση από τον ιουδαϊκό λαό και χωρίς ιστορική καταγραφή. Θεωρούν ότι θα πρέπει να εκληφθεί ως «συμβολική διήγηση» και να ενταχθεί στον χώρο της θρησκευτικής μυθοπλασίας και της φιλολογικής μυθολογίας των αρχαίων λαών. Άλλωστε τα ευαγγελικά κείμενα δεν εκθέτουν ακριβώς τα γενόμενα αλλά τα ερμηνεύουν με θεολογική προοπτική. Είναι η πνευματική καθοδήγηση και η θεολογική παίδευση των πιστών μέσα στο πλαίσιο του κατηχητικού και ποιμαντικού ρόλου της Εκκλησίας.  Η σημειολογία των γεγονότων στην ευαγγελική διήγηση οδηγεί το Θείο Βρέφος να δοκιμάσει την απειλή και τη βία από τον Ηρώδη, καθορίζοντας τα χριστιανικά πρότυπα μιας μαρτυρικής ζωής.

Σοφός ή πανούργος, χαρισματικός ή παράφρων, σφαγέας 14.000 νηπίων ή όχι, ο Ηρώδης διχάζει ιστορικούς και βιογράφους.

           Μαρίνα Μαραγκού

Πηγές: Ιστορικά (Ελευθεροτυπία 18.12.2003)
             Παντελής Μ. Νιγδέλης καθ. Αρχαίας Ιστορίας
             Γεώργιος Πατρώνος ομ. καθ. Θεολογίας   

          

---