Η Αρκαδία ως ιδεατός τόπος

Ο Παν με τον Δάφνι, ήρωα
των ποιμένων και μυθικό δημιουργό
της βουκολικής ποίησης

Η ιστορία της Αρκαδίας χάνεται στην αχλύ του μύθου.  Έφτιαξε τον δικό της μυθολογικό κύκλο, εκεί γεννήθηκαν οι θεοί και εκεί ήταν οι ιεροί και λατρευτικοί της τόποι. Εκεί ο τραγοπόδαρος Παν, προστάτης των ποιμένων και των βοσκών, περνούσε τις ώρες του παίζοντας τον αυλό ή τη σύριγγα. Οι ορφικοί και οι στωικοί τον ανέδειξαν ως θεό του σύμπαντος και προσωποποίηση των δυνάμεων της φύσης.

 Το όνομά της Αρκαδίας δεν έπαψε να είναι ζωντανό γιατί διατηρήθηκε στα βάθη των αιώνων ως μια ουτοπία, μια κοσμοθέαση.  Πηγή έμπνευσης λογοτεχνικών, φιλοσοφικών, καλλιτεχνικών πνευμάτων και ρευμάτων, υπήρξε γι’ αυτούς τόπος φανταστικός, ένα πρότυπο βουκολικής ζωής, μέσα σε απαράμιλλα τοπία, ποιητικούς διαγωνισμούς, έρωτα και μουσική, και μοτίβο τη συμμετοχή της φύσης στη ζωή των ανθρώπων, μια αναλογία ανάμεσα στη φύση και στον ίδιο τον άνθρωπο. 

Αν ανατρέξουμε στην ακμή της ελληνιστικής εποχής θα συναντήσουμε εκεί τον δημιουργό της βουκολικής ποίησης. Είναι ο  Θεόκριτος με τα ειδύλλιά του «ο των βουκολικών ποιητής».  Η ποίηση αυτή είναι ένα μεταεπικό είδος, που επιχωριάζει σίγουρα στη Σικελία και ο Ντόβερ θεωρεί ότι έχει σχέση με τα λαϊκά τραγούδια της. Ωστόσο, άλλες θεωρίες ανιχνεύουν τις αρχές της στα λατρευτικά δρώμενα της Σικελίας και της Πελοποννήσου.

Σε κάθε περίπτωση, όλες οι θεωρίες προσπαθούν να συνδέσουν αυτό το ποιητικό είδος με τα θρησκευτικά δρώμενα. Οι μελετητές αναζήτησαν ακόμη κρυμμένα νοήματα πίσω από την επιφάνεια, έψαξαν αλληγορίες και σύμβολα και κατέληξαν να δώσουν φιλοσοφική διάσταση στη θεοκρίτεια ποίηση θεωρώντας την επικούρεια.

Φαίνεται ότι ισχύει μια συγκεκριμένη ιεραρχία ανάλογα με τα ζώα, που είναι πιθανό να ακολούθησε και ο Θεόκριτος (Πλάτων, Θεαίτητος 174D). Οι βουκόλοι ή βούται είναι οι βοσκοί των βοδιών, σαφώς οι «αριστοκράτες» επειδή το βόδι είναι ανώτερο από τα άλλα ζώα: ακολουθούν οι ποιμένες (βοσκοί προβάτων), ενώ οι αιπόλοι (βοσκοί αιγών) βρίσκονται στη πιο χαμηλή θέση. Έτσι, σε δακτυλικό εξάμετρο αναφυούν  αντί για βασιλιάδες και ήρωες, ο έρωτας, ο ποιμενικός θρήνος, η μουσική, η προσωποποίηση της φύσης με κυρίαρχα θέματα βουνά, ποτάμια, φυτά και ζώα, βουκολικές θεότητες, και φόντο πάντα απλούς ανθρώπους, βοσκούς και αγρότες μέσα στον δικό τους χώρο.

Από τον Θεόκριτο εμπνεύσθηκε ο Βιργίλιος τις Εκλογές του, που είναι ένα από τα σημαντικότερα βουκολικά ποιητικά επιτεύγματα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Σε ένα ποίημά του, μάλιστα, μιλάει για δύο νέους Αρκάδες που διαγωνίζονται στον αυλό.

Ο ποταμός Λούσιος

Η Αρκαδία, εν πολλοίς, λειτουργεί ως αρχέτυπο σε όλη την Ιστορία, και στον Μεσαίωνα γράφονται μυθιστορήματα για αυτήν, υποδεικνύοντας αυτόν τον  φανταστικό και ιδανικό  τόπο που ταυτίζεται με την ανέμελη  ζωή κοντά στη φύση.

Ποιητές και λογοτέχνες  στην προσπάθειά τους να κατακτήσουν την αιωνιότητα βουτούν σε ένα μαγικό ταξίδι, έξω από αληθινούς φυσικούς χώρους, με εικόνες σαγηνευτικές στις οποίες εναλλάσσονται φανταστικά αρκαδικά ποτάμια, που κυλούν με δυνατό κελαρυστό ήχο, με καταπράσινες εκτάσεις.

Ως εκ τούτου, η Αρκαδία διαδραματίζει έναν πολύ διαφορετικό ρόλο, δεν είναι αυτός ο γεωγραφικός της χώρος – στην πραγματικότητα περιβάλλεται από μεγάλους ορεινούς όγκους και έχει μια ομορφιά τραχιά. Όλα πηγάζουν όμως από μια άλλη σημαντική – είναι μια νοητή επιστροφή του ανθρώπου στη μήτρα του. Ένας τόπος ηρεμίας και γαλήνης, επάνοδος στο αρχέγονο, μια απόλυτη αρμονία με τη μάνα Γη και το φυσικό περιβάλλον της, τόπος ολόφορτος από ζωή και έρωτα στην ύψιστη έννοιά του, αληθινή επαφή και επικοινωνία μεταξύ του ανθρώπινου γένους.

Ο ποιητής του «Δον Κιχώτη» Μιγκέλ δε Θερβάντες μετέφερε για πρώτη φορά στα τέλη του 16ου αιώνα μέσα από το έργο του «Γαλάτεια» (1585) τα αρκαδικά πεδία, την ουτοπική Αρκαδία, στην πατρίδα του την Ισπανία.
Τον 17ο αιώνα ο Γάλλος ζωγράφος Νικολά Πουσέν  (1594-1665) φιλοτέχνησε τον γνωστό πίνακά του –δεύτερο με το ίδιο θέμα–  που βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου «Οι Ποιμένες της Αρκαδίας» ή «ET IN ARCADIA EGO» (1647). Η ερμηνεία του τίτλου έγινε αντικείμενο μεγάλης έρευνας, χωρίς να μπορέσει εύκολα να εξηγηθεί. Οι δύο πίνακες απεικονίζουν τρεις Αρκάδες βοσκούς και μια γυναίκα που στέκονται γύρω από έναν τάφο που είναι γραμμένη αυτή η φράση. Παρόμοια θέματα και η ίδια επιγραφή έχουν γίνει και από άλλους καλλιτέχνες, και από ό,τι φαίνεται είναι προγενέστεροι του Πουσέν.

Ο πίνακας του Πουσέν

Άραγε τι να σημαίνει το «Et in Arcadia ego» («Και στην Αρκαδία εγώ»), που χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ; Η έκφραση όντως είναι ατελής, δεν έχει καν ρήμα, και αναμφίβολα δυσερμήνευτη. Yποστηρίχθηκε ότι είναι κάποιος αναγραμματισμός ή ότι περιέχει κάποιο βαθύ εσωτερικό νόημα.
Παράλληλα, το 1690 στη Ρώμη ιδρύεται η Αρκαδική Ακαδημία, μια ιταλική φιλολογική εταιρεία, που αποσκοπούσε κατά βάση στην καταπολέμηση του Μαρινισμού, της ποιητικής δηλαδή τεχνοτροπίας που κυριαρχούσε στην Ιταλία κατά τον 17ο αιώνα. Η τεχνοτροπία αυτή ονομάστηκε έτσι από τον Τζαμπατίστα Μαρίνο, που ο ίδιος χρησιμοποιούσε στην ποίησή του με επιτυχία εξεζητημένες μεταφορές και περίτεχνα ποιητικά σχήματα, αλλά που οι μιμητές του, διαθέτοντας λιγότερο ταλέντο, κατέληξαν να γράφουν ποιήματα σε ένα περίπλοκο, παραφορτωμένο και επιτηδευμένο μπαρόκ ύφος.
Τα μέλη λοιπόν της Ακαδημίας της Αρκαδίας επιζητούσαν την επικράτηση ενός πιο φυσιολογικού και απλούστερου ποιητικού ύφους, βασισμένου στους κλασικούς (ποιητές) και ιδίως στην ελληνική και στη ρωμαϊκή βουκολική ποίηση.
Η Ακαδημία της Αρκαδίας ήταν έμπνευση της βασίλισσας Χριστίνας της Σουηδίας, η οποία, εγκαταλείποντας τον θρόνο της, τον Φεβρουάριο του 1656, ασπάζεται τον καθολικισμό και εγκαθίσταται στη Ρώμη. Γύρω της συγκεντρώνει  έναν φιλολογικό κύκλο με προσανατολισμό τις τέχνες και τα γράμματα. Μετά τον θάνατό της το 1689, οι φίλοι της ίδρυσαν την ακαδημία τους για να δώσουν έναν χαρακτήρα μονιμότητας στις συγκεντρώσεις τους, «για να εξαλείψουν το κακό γούστο και να μεριμνήσουν ώστε να μην ξαναπαρουσιαστεί πια…». Της έδωσαν λοιπόν το όνομα μιας βουκολικής περιοχής της Ελλάδας, της Αρκαδίας, και πήραν και οι ίδιοι ελληνικά ονόματα. Ως έμβλημά τους διάλεξαν τον αυλό του Πανός και ως προστάτη τους τον Ιησού Βρέφος, γιατί οι πρώτοι που τον επισκέφθηκαν στη φάτνη του ήταν οι βοσκοί.

Υπήρξαν σημαντικά ιδρυτικά μέλη. Μολονότι η Αρκαδική ποίηση ήταν ως επί το πλείστον μάλλον άχρωμη και χωρίς πρωτοτυπία, η ακαδημία είχε δύο σημαντικούς εκπροσώπους τον 17ο και τον 18ο αιώνα, τον Πάολο Ρόλι και τον Πιέτρο Μεταστάζιο, έναν από τους μεγαλύτερους λυρικούς ποιητές και λιμπρετίστες της ιταλικής φιλολογίας.
Ο μεγάλος αναμορφωτής της ιταλικής κωμωδίας του 18ου αιώνα Κάρλο Γκολντόνι ήταν μέλος της αντίστοιχης εταιρείας της Πίζας, προτού αρχίσει τη σταδιοδρομία του ως θεατρικός συγγραφέας.
Εκλεκτοί του πνεύματος και της τέχνης  δεν επισκέφθηκαν ποτέ την Αρκαδία, αλλά έδωσαν το όνομά της σε μια ιδανική πολιτεία που στη φαντασία τους έχει εσώτερες και  ιερές διαστάσεις. Αρκετοί την περιηγήθηκαν με ανείπωτη δίψα για να τη γνωρίσουν εκ του πλησίον και να μυηθούν στα κρυμμένα μυστικά της. 
Σε όλη τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα η Ευρώπη συνεχίζει να εμφορείται από την αρκαδική ιδέα με συνεπαγωγή μιας ιδανικής παραδεισένιας κοινωνίας.
Εδώ συγκαταλέγονται κορυφαίοι στοχαστές όπως ο Γερμανός ποιητής Φρίντριχ Σίλερ, ένας πρωτοπόρος της ρομαντικής κριτικής της εκβιομηχάνισης που εξυμνεί το φυσικό και το ανόθευτο, εξιδανικεύει τον λαϊκό πολιτισμό και διατρανώνει την επανασυμφιλίωση με τη φύση. Επίσης και ο Γκαίτε, ο μεγάλος Γερμανός ελληνολάτρης συγγραφέας,  λέγεται ότι στην Ιταλία σχετίστηκε και ο ίδιος με το Αρκαδικό Κίνημα. Η Αρκαδία γι’ αυτόν δεν είναι ένα υπαρκτό μέρος, είναι το ιδεατό, λαμβάνει υπόσταση και δονείται μόνο με τη νόηση. Είναι η επιστροφή στις ζωτικές, αρχέγονες δυνάμεις της υπαίθρου και της φύσης, η έμφαση στις ρίζες, στον μύθο.
Χωρίς να έχουν πατήσει την αρκαδική γη, αυτή τους εμπνέει και οραματίζονται τη ζωή που ζουν οι ποιμένες όντας ένα με τη φύση, μακριά από τον θάνατο και τη φθορά, μεθούν από μουσική, ποίηση, έρωτα.
Το 1925 η Αρκαδική Ακαδημία έγινε ένα ακαδημαϊκό ιστορικό ίδρυμα και μετονομάστηκε σε Ιταλική Φιλολογική Ακαδημία. Φαίνεται ότι επιζεί ακόμη,  και στην Ελλάδα. Ανιχνεύοντας το Διαδίκτυο, βρήκαμε ότι έχει δημιουργηθεί Αρκαδικός Κύκλος που αποτελεί συνέχεια της Αρκαδικής Ακαδημίας και της Αδελφότητας.

Μαρίνα Μαραγκού

Στοιχεία ελήφθησαν από:
ΠΛΜ τόμ. 11. Εκδ. Πάπυρος

Ελεύθερος Τύπος, 23/10/2010, Γιάννης  Σπυρόπουλος.

Αρχαία Ελληνική Φιλολογία, Πάτρα 2001

---