Σαπφώ, η θνητή Μούσα

Στη Μυτιλήνη, την πατρίδα της λυρικής ποίησης, έλεγε η παράδοση ότι τα κύματα έφεραν το κεφάλι και τη λύρα του Ορφέα, όταν Θρακιώτισσες μαινάδες κομμάτιασαν τον θεϊκό τραγουδιστή και το κεφάλι του θάφτηκε εκεί. Αυτά τα χώματα πατούσε και τραγουδούσε με τη συνοδεία της λύρας η πιο διάσημη λυρική ποιήτρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου,  η Ψάπφα ή Ψαπφώ, στην αιολική διάλεκτο. Μικρά και μέλαινα ως προς την εξωτερική εμφάνιση την παρουσιάζει ο Μαξιμος ο Τύριος. «Τέτοιο πλάσμα ευαίσθητο και θαρρετό συνάμα δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή. Ένα μικροκαμωμένο, βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα “μαυροτσούκαλο”, όπως θα λέγαμε σήμερα, που, ωστόσο, έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει “σ’ αγαπώ” για να συγκινηθεί η υφήλιος», λέει γι’ αυτήν ο Οδυσσέας Ελύτης.

Καταγόταν από αριστοκρατική τάξη και τη ζωή της παρέσυραν οι αγώνες για την εξουσία στη Λέσβο που έδιωξαν την ίδια στην εξορία. Αυτό το κομμάτι της ιστορίας της ζωής της μας προσφέρει την πηγή για τον καθορισμό της εποχής της. Επομένως πρέπει να γεννήθηκε στην Ερεσό περί το 630 π.Χ., τόπος διαμονής και δράσης της η πόλη Μυτιλήνη,  ενώ  η χρονολογία θανάτου της τοποθετείται μάλλον κατά το 570 π.Χ.
Νεότεροι φαντάστηκαν τόσο παράξενα πράγματα για την ιδιωτική ζωή της, ώστε δεν κατάφεραν να δημιουργήσουν κοντά της θέση για έναν σύζυγο. Και όμως παντρεύτηκε τον πλουσιότατο Ανδριώτη Κερκύλα (όπως περιγράφει το λεξικό Σούδα). Ύστερα έπρεπε να σβηστεί από την ιστορία και η κόρη της η Κλείδα – που πήρε κατά την τότε συνήθεια το όνομα της μητέρας της Σαπφούς. Σήμερα, που χάρη σε νέα ευρήματα, η σχέση της ποιήτριας με το παιδί της απέκτησε γοητευτική ζωντάνια, μας δίνεται μια άλλη πιο καθαρή εικόνα.

Έχω εγώ κόρη όμορφη· το πρόσωπό της μοιάζει

μ’ άνθη χρυσά: την Κλείδα μου, την πολυαγαπημένη·

Δεν θα την άλλαζα εγώ ακόμα κι αν μου δίναν

και τη Λυδία ολόκληρη, μήτε την ξακουσμένη (εννοεί τη Μυτιλήνη)

(απόσπ. 132 Lompel-Page, μτφρ, Σωτ. Κακίσης)

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στην ιδιωτική ζωή της Σαπφούς προέρχονται από πολύ μεταγενέστερες πηγές και δεν μπορούν να θεωρηθούν αξιόπιστες.

Ο Κολοφώνιος ποιητής Ερμησιάναξ, σύγχρονος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Πτολεμαίου, μιλάει για έρωτα του Αλκαίου προς τη Σαπφώ με αντεραστή του τον ποιητή Ανακρέοντα.

Ο Αριστοτέλης στη Ρητ. 1367 Α παρουσιάζει μια στιχομυθία μεταξύ Αλκαίου και Σαπφούς. Είναι όμως χρονολογικά ασυμβίβαστα αυτά τα στοιχεία, γιατί μεταξύ Ανακρέοντα και Σαπφούς μεσολαβούν 70 χρόνια.

Στο λεξικό Σούδα με το όνομα Σαπφώ εμφανίζονται δύο, από τις οποίες η μία πρέπει να φορτωθεί τη βρωμιά. Επιπλέον αναφέρει γυναικεία πρόσωπα με τα οποία η Σαπφώ συνδεόταν με ομοφυλοφιλικό έρωτα, αυτό που σε νεότερους χρόνους αποκλήθηκε λεσβιακός έρωτας. 

Η Σαπφώ επαναφέρει στη ζωή με τη γοητεία της μουσικής
(Louis Ducis)

Μας είναι δύσκολο να έχουμε μια πλήρη εικόνα τής τότε λεσβιακής κοινωνίας, από την αρχή όμως θα μπορούσαμε να δεχτούμε ότι στη συνοχή της ανδρικής αριστοκρατίας στον πόλεμο και στο συμπόσιο αντιστοιχούσε από τη γυναικεία πλευρά η επιθυμία να δημιουργήσουν δεσμούς, κατάλληλους να εμποδίσουν μια πνευματική στασιμότητα μέσα σε έναν τέτοιο κόσμο. Το σπίτι της ασφαλώς είχε κάποιαν αναλογία με τα «φιλολογικά σαλόνια» της προπολεμικής Ευρώπης. 

Βλέπουμε την ποιήτρια, γράφει ο Λέσκυ, ως κέντρο μιας ομάδας νέων κοριτσιών που είχαν στενή σχέση μαζί της.

Το Σούδα, που δίνει και ονόματα, μιλάει για μαθήτριες της Σαπφούς. Ο Μάξιμος ο Τύριος (φιλόσοφος του 2ου αι. μ.Χ.) απορρίπτει τις διαδόσεις περί ομοφυλοφιλικών σχέσεων  και αποφαίνεται ότι η σχέση της Σαπφούς με τον γυναικείο κύκλο γνωριμιών της ήταν καθαρά παιδαγωγική και μορφωτική, ανάλογη με τη σχέση που συνέδεε τον Σωκράτη με τους μαθητές του.

Την εποχή εκείνη συνηθιζόταν στη Λέσβο οι θυγατέρες της αριστοκρατικής τάξης να αποκτούν μουσική παιδεία για πολιτιστικούς και θρησκευτικούς σκοπούς. Ορισμένες μεγαλύτερες σε ηλικία γυναίκες ειδικεύονταν για μια τέτοια εκπαιδευτική ασχολία. Μία από αυτές λοιπόν ήταν και η Σαπφώ. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι αναφέρονται και άλλες σύγχρονες με αυτήν γυναίκες ως «αντίτεχνοί » της, που ασκούσαν δηλαδή το ίδιο επάγγελμα. Όπως η Γοργώ και η Ανδρομέδα.

Ρωμαϊκό αντίγραφο της Σαπφούς

Η νεότερη έρευνα, εν τέλει, υπολογίζοντας και τις μαρτυρίες του Πλάτωνος (την αποκαλεί σοφή) και του Οράτιου, τείνει να αποκαταστήσει την ηθική υπόληψη αυτής της μεγάλης ποιήτριας. Να καθαρίσει από πάνω της το μίασμα,  που κατήντησε το όνομά της να είναι συνώνυμο μόνο  με τις ερωτικές προτιμήσεις. Και είναι γεγονός ότι τίποτε στη σωζόμενη ποίησή της δεν συνδέει τη Σαπφώ ή τις φίλες της με ομοφυλοφιλικές σχέσεις.

Σύμφωνα με αυτά που σώζονται, η Σαπφώ μίλησε στα περισσότερα ποιήματά της για τον δικό της κόσμο, και νιώθουμε σε αυτά τη φωνή μιας γυναίκας που αγαπάει. Κοπέλες του κύκλου της, που πολλές φορές μπορούμε να πούμε το όνομά τους, της ξυπνούν τη νοσταλγία μιας καρδιάς που ψάχνει αιώνια, τη γοητεύουν και την απογοητεύουν, τη βασανίζουν και την κάνουν ευτυχισμένη.  Τραγουδά τον καημό της καρδιάς της για μια αγάπη που είναι ζεστή απαίτηση για ψυχική απόκτηση, είναι ικανή για τρυφερότατο πόθο, και ξανά πάλι γίνεται ένας συγκλονισμός ισχυρότατος, που φτάνει ως την εκμηδένιση, τίποτε όμως δεν φανερώνει ότι αυτός  γεννήθηκε από τη λάσπη. Η χαρά για την ομορφιά που βλέπει με τα μάτια της και η εσωτερικότητα του ψυχικού κόσμου είναι ακόμη εδώ ολωσδιόλου αξεχώριστα. Το πιο χαρακτηριστικό γι’ αυτό μπορούμε να το δούμε εμφανώς από τον τρόπο με τον οποίο η Σαπφώ μιλάει για το ίδιο το παιδί της, την Κλείδα, όπως είδαμε παραπάνω.

Εδώ απευθύνεται στη Γογγύλα:

Κέλομαί σε Γογγύλα
πέφανθι λάβοισα μα
γλακτίναν, σε δη υτεπόθος
αμφιπόταται.

Ταν κάλαν, α γαρ κατάγωγις αύτα 
επτόαισ'  ίδοισαν έγω δε χαίρω
καί γαρ αύτα δη τόδε μέμφεταί σοι 
Κυπρογένηα.

Σε φωνάζω Γογγύλα
Φανερώσου πάλι κοντά μου
Το χιτώνα τον άσπρο σαν το γάλα όταν φοράς,
να 'ξερες τους πόθους που σε τριγυρίζουν
όμορφη, και πώς χαίρομαι που δεν είμαι εγώ,
μα η ίδια η Αφροδίτη που σε μαλώνει.

(Η ποιητική απόδοση είναι από τον Οδυσσέα Ελύτη. Το 1984 απέδωσε στη νεοελληνική γλώσσα όλο της το έργο).

Ο Αλκαίος και η Σαπφώ
με τις λύρες τους

Με μια μόνο εξαίρεση (την Ωδή στην Αφροδίτη), από τα ποιήματα της Σαπφώς μάς σώθηκαν μόνο αποσπάσματα, τα πιο πολλά σε παπυρικά ευρήματα. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι είχαν κατατάξει τα ποιήματά της, με κριτήρια μετρικά, σε οκτώ βιβλία και το ένατο με χορικά ποιήματά της, τα λεγόμενα επιθαλάμια (τραγούδια του γάμου), που στα χέρια της γίνονται έντεχνη ποίηση.

«Καλύτερο παράδειγμα για την ισχύ που μπορεί να έχει ο ποιητικός λόγος δεν υπάρχει. Στροφές ακρωτηριασμένες, μισοί στίχοι, σπασμένες λέξεις, ένα τίποτε· κι απ’ αυτό το τίποτε, ένα θαύμα: μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα, με τα ιδιαίτερά της χαρακτηριστικά, τον ατομικό της μύθο, και ολόκληρο τον φυσικό και τον ανθρώπινο διάκοσμο του πολιτιστικού χώρου όπου αναπτύχθηκε» γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης  για τη Σαπφώ ΣΤΑ ΜΙΚΡΑ ΕΨΙΛΟΝ.

Η γλώσσα της  (αιολική διάλεκτος) που έχει μεγάλη μουσικότητα, η οποία φανερώνεται προπάντων στο παιχνίδι των φωνηέντων, είναι πολύ απλή και λιτή, σχεδόν λόγος καθημερινός. Τα μέτρα των ποιημάτων της (κατά στίχο ή στροφικών) παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Μία από την ίδια διαμορφωμένη στροφή πήρε, φυσικά, το όνομά της – σαπφική στροφή.

Αγαπημένη θεά της Σαπφούς είναι βέβαια η Αφροδίτη. Αυτήν επικαλείται συχνά και αυτής τη συντροφιά λαχταράει:

(Αφροδίτη), από τα ουράνια πλάτη εδώ κατέβα,

Στης Κρήτης τον αγνό ναό [

Χαριτωμένο άλσος εδώ γύρω

Όλο μηλιές· εδώ οι βωμοί καπνίζουν

Απ’ το λιβάνι·

Εδώ νερά κατάκρυα μες στα κλώνια

κελαηδούν· από τα ρόδα τους ο τόπος

ολόσκιωτος· βαθύ τον ύπνο ρίχνουν

τα φύλλα, ως σειούνται.

Στο λιβάδι που βόσκουν τα πουλάρια

Οι ανοιξιάτικοι ανθοί θρασομανούνε·

Γλυκά ευωδιάζει το άνηθο [

(και το τριφύλλι)

Έλα, Αφροδίτη, ανθοστεφανωμένη,

το νέκταρ να κεράσεις ένα γύρο,

για της γιορτής που ετοίμασαν το γλέντι, σε χρυσές κούπες!

(απόσπ. 2 Lobel-Page, μτφρ. Ι.Θ. Κακριδής)

Το κρεβάτι της Σαπφούς
(Σαρλ Γκλαιρ 1867)

Αυτή τη φιλική θα λέγαμε σχέση με την Αφροδίτη την απολαμβάνουμε αφάνταστα εκφραστικά στη λεγόμενη Ωδή στην Αφροδίτη, όπου η ποιήτρια καλεί τη θεά της να τη βοηθήσει προκειμένου να ικανοποιήσει έναν ανεκπλήρωτο ως τώρα πόθο της:

Σε στολισμένο θρόνο εσύ που κάθεσαι

και πλέκεις δόλους, Αφροδίτη αθάνατη,

μη βασανίζεις την ψυχή μου, Δέσποινα,

μ’ έγνοιες και βάσανα·

μόν’ έλα εδώ, όπως ήρθες κι άλλοτε,

που από μακριά το κάλεσμά μου τα’ άκουσες

κι αφήκες το παλάτι του πατέρα σου,

κι έζεψες να ’ρθεις

το χρυσό σου το αμάξι. Κι όμορφα σου το ‘σερναν

γοργά στρουθιά φτεροκοπώντας σβέλτα

από ψηλά, στη μαύρη γης ολόγυρα,

μες στον αιθέρα.

Σε λίγο φτάσαν. Τότε εσύ, ω μακάρια,

με την αθάνατη όψη χαμογέλασες

και ρώτησες σαν τι έχω πάθει πάλι, γιατί σε κράζω·

τι λαχταράει η καρδιά μου η ξέφρενη

τόσο πολύ· ποιαν η Πυθώ γυρεύεις,

Ψάπφα, να φέρει πάλι την αγάπη σου,

Σαν ποια σ’ αδίκησε;

Φεύγει; Σε λίγο θα σε κυνηγήσει·

Δεν παίρνει δώρα; Γρήγορα θα δώσει·

Δεν αγαπά; Σε λίγο θ’ αγαπήσει,

Θέλει δε θέλει!

Έλα, θεά, και τώρα, γλίτωσέ με

απ’ τη βαριά την έγνοια, κάνε-μού-τα

τά ποθεί η καρδιά να γίνουν, έλα ατή-σου

διαφέντεψέ-με!

(απόσπ. 1 Lobel-Page, μτφρ. Ι.Θ. Κακριδής)

Το παν στην ποίηση της Σαπφούς είναι αίσθημα, και δοκιμάζουμε τις μεταβολές του, τη δύναμη και το βάθος του τόσο αδιάσπαστα, σαν να μην μεσολαβούσε καθόλου η καλλιτεχνική-τεχνική μορφή, μέσα από την οποία όλα πρέπει να περάσουν για να φτάσουν σε εμάς.
M.M.- http://texnografia.blogspot.gr/

  Βιβλιογραφία:

- Η ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας Αλβιν Λέσκυ

- Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία  - Μελική Ποίηση (Μονωδία)

- ΠΛΜ Σαπφώ

---