Σοφοκλής: «ισορροπία τρόμου» στην ποιητική σύλληψη του κόσμου

(497/96 π.Χ. στον Ίππιο Κολωνό, βορειοδυτικά του άστεως, στην ομώνυμη σημερινή συνοικία - 406 π.Χ.). Επειδή βρίθουν οι μαρτυρίες με πολλά μυθοπλαστικά στοιχεία για τη ζωή του τραγικού ποιητή, τα ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία μάς τα παραδίδει ο Βίος του, γραμμένος πιθανότατα κατά τον 1ο αιώνα π.Χ.
Εκεί διαβάζουμε ότι πατέρας του ήταν ο εύπορος χαλκουργός Σόφιλλος, και ότι έλαβε επιμελημένη αγωγή και παιδεία. Είχε σωματικό κάλλος, ζηλευτή χάρη και ψυχική ευγένεια, καθώς και μουσικές ικανότητες που διδάχτηκε από τον περίφημο δάσκαλο Λάμπρο.
Όταν μετά τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας εορτάστηκαν τα επινίκια, ο Σοφοκλής επελέγη ανάμεσα σε πολλούς εφήβους ως επικεφαλής του χορού γύρω από το τρόπαιο της νίκης.
Ξεχώρισε για την εξαίρετη αγάπη του προς την Αθήνα («φιλαθηναιότατος»), και το 443/42 π.Χ. εξελέγη πρόεδρος των ελληνοταμιών (επιτροπή που διαχειριζόταν τους φόρους που κατέβαλλαν τα μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας), ενώ το 440 εξελέγη στρατηγός και έλαβε μέρος με τον Περικλή στον Σαμιακό πόλεμο, και πιθανώς αργότερα εξελέγη άλλες δύο φορές.
Ο Σοφοκλής διακρινόταν και για την ευσέβειά του προς τους θεούς.
Τοιουτοτρόπως, όταν οι Αθηναίοι εισήγαγαν τη λατρεία του Ασκληπιού το 420 π.Χ., ο ποιητής συνέθεσε τον υμνητικό παιάνα προς τον θεό και τιμήθηκε ως ήρωας Δεξίων.

Μια έγκυρη πληροφορία μαρτυρεί ότι όταν αναγγέλθηκε ο θάνατος του Ευριπίδη στην Αθήνα, το 406 π.Χ., ο τελειότατος των τραγικών, όπως τον αναφέρει ο Ξενοφών, εισήγαγε τον Χορό της τραγωδίας στο θέατρο με πένθιμη περιβολή, αστεφάνωτο.

Νικηφόρος Λύτρας, Η Αντιγόνη εμπρός στον νεκρό Πολυνείκη (1865)

Παρά τον εύθυμο χαρακτήρα του, στο τέλος της ζωής του δοκίμασε αρκετές λύπες λόγω οικογενειακών προστριβών. Ειδικότερα όταν ο γιος του Ιοφών κίνησε δίκη εναντίον του για «παράνοια», με σκοπό να τον θέσει «υπό απαγόρευσιν». Τότε υπεράσπισε ο ίδιος τον εαυτό του: Ει ειμί Σοφοκλής, ου πάσχω εκ παρανοίας· ει πάσχω, ουκ ειμί Σοφοκλής. Και για να καταδείξει την καλή κατάσταση της πνευματικής του υγείας, απήγγειλε χωρία από τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, τον οποίο συνέθετε εκείνη την εποχή. Η κατηγορία  φυσικά κατέπεσε.

Όλα αυτά σκιαγραφούν μόνο σχηματικά την προσωπικότητα του τραγικού ποιητή, έχουμε όμως τα λιγοστά του έργα , υπέρ αρκετά για να μας δείξουν τον ίδιο τον άνθρωπο.

Αν ο συντάκτης του Βίου του Σοφοκλή είχε στη διάθεσή του το σύνολο της δραματικής παραγωγής, το οποίο αριθμούσε 130 ή κατά το Σούδα 123 δράματα, από τα οποία 17 ή 7 θεωρήθηκαν νόθα, εμείς διαθέτουμε σήμερα μόνο 7 τραγωδίες: Αίας (πιθανή χρονολόγηση 460-450 π.Χ.), Αντιγόνη (442 π.Χ.), Τραχίνιαι, Οιδίπους Τύραννος (πιθ. 430-25)  Ηλέκτρα (πιθ. 417-411 π.Χ.), Φιλοκτήτης (409 π.Χ.)  και Οιδίπους επί Κολωνώ (401 π.Χ.).

Μελετώντας ο Σοφοκλής από τη νεαρή του ηλικία τον Όμηρο και θαυμάζοντας τον πρώτο τραγικό ποιητή και δάσκαλό του Αισχύλο, σε ηλικία μόλις 28 ετών, έχοντας πεποίθηση της ποιητικής του αξίας, έλαβε μέρος για πρώτη φορά σε δραματικό αγώνα, στον οποίο αναμετρήθηκε με τον παλαίμαχο τραγικό ποιητή Αισχύλο και έλαβε τον στέφανο της νίκης. Νέος, ακολουθώντας παλαιότερη συνήθεια, πρέπει να υποδύθηκε ρόλους και ο ίδιος, και από τότε έμεινε στη μνήμη των Αθηναίων το παίξιμό του με τη λύρα στον ρόλο του Θάμυρη και το παιχνίδι με το τόπι στη Ναυσικά.

Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου

Για τον συγγραφέα του Βίου του Σοφοκλή, κύρια πηγή υπήρξε ο Όμηρος. Ωστόσο κατά τα φαινόμενα δεν αποδεικνύεται ο ισχυρισμός αυτός. Ο δραματουργός αντλεί τα θέματά του από τους ηρωικούς μύθους της επικής παράδοσης –Όμηρος, Ησίοδος, επικός κύκλος–, από τη λυρική ποίηση (Πίνδαρος, Βακχυλίδης), αλλά και από τοπικούς μύθους. 

Ο Σοφοκλής ήταν σίγουρα ο πιο επιτυχημένος τραγικός ποιητής. Αναδείχθηκε νικητής τραγικών αγώνων 20 ή 24 φορές, δηλαδή με 80 ή 96 έργα του, και σημειωτέον δεν πήρε ποτέ θέση κάτω από τη δεύτερη. Εκπληκτική ειρωνεία της τύχης είναι το γεγονός ότι το έργο του Οιδίπους Τύραννος, που αναγνωρίστηκε παγκοσμίως από την αρχαιότητα και μετά ως ένα από τα τελειότερα έργα που γράφηκαν ποτέ, δεν κέρδισε το πρώτο βραβείο.

Ο Σοφοκλής εισήγαγε τη σκηνογραφία, τα ζωγραφισμένα σκηνικά στο θέατρο, και, το κυριότερο, προσέθεσε τρίτο υποκριτή στη δόμηση του έργου, αυξάνοντας τον αριθμό των ρόλων, με αποτέλεσμα η πλοκή να ρέει  πιο άνετα και οι καταστάσεις να γίνονται πιο σύνθετες. Την καινοτομία αυτήν μάλιστα υιοθέτησε και ο Αισχύλος. Επιπλέον, έδωσε μεγαλοπρέπεια στις κινήσεις του χορού, αυξάνοντας τον αριθμό των χορευτών από 12 σε 15. Μια μεγάλη καινοτομία του είναι ότι αντικατέστησε την «ενιαία τριλογία» του Αισχύλου, που βασιζόταν πάντα δηλαδή στον ίδιο μύθο, σε «ελεύθερη τριλογία» – το κάθε δράμα αποτελούσε αυτοτελές έργο.

Τα δύο κύρια χαρακτηριστικά των τραγωδιών του είναι:
● Η έμφαση στην πάλη που διεξάγει ένα ιδανικό άτομο εναντίον του πεπρωμένου. Οι ήρωες του δραματουργού, λίγοι στον αριθμό, αδιάλλακτοι και άκαμπτοι μπροστά στη ζωή, γεμάτοι ζωντάνια και θέληση, αφού διαθέτουν κάποια προτερήματα ή ελαττώματα, έρχονται αντιμέτωποι με τις πιο φρικτές και αφόρητες καταστάσεις. Παρ’ όλα αυτά, παραμένουν ελεύθεροι. Το αποτέλεσμα που έχουμε είναι ένα θέατρο γεμάτο επιβλητικότητα και μεγαλείο, και τα πρόσωπα μας προκαλούν τον θαυμασμό στην υπέρτατη προσπάθειά τους να υπερβούν τον ίδιο τους τον εαυτό.
● Επίσης, ο Σοφοκλής περιόρισε τα άσματα του Χορού και έδωσε μεγαλύτερη έκταση στον διάλογο και στη δράση.

Ζαν Αντουάν Τεοντόρ Ζιρούστ, Οιδίπους επί Κολωνώ (1788)

Μέσα από τα σωζόμενα δράματα του τραγικού μας ποιητή προβάλλει έντονα η εικόνα ενός κόσμου που ισορροπεί μόνο χάρη στις αντίρροπες δυνάμεις που τον διέπουν. Πρόκειται για μια «ισορροπία τρόμου», η οποία επιτυγχάνεται χάρη στην εξαιρετική οικονομία της συνθέσεως των πραγμάτων, δηλαδή του μύθου. Η ιδεολογική αρχή που διέπει τις τραγωδίες του συνοψίζεται στη σύγκρουση ανθρώπινης ελευθερίας και θεϊκής παρέμβασης, δυνάμεις που εντάσσονται και αυτές στο μυθικό σχήμα. Το θείον, μυστηριώδες στη δράση του και ανεξιχνίαστο στις βουλές του, αντιμάχεται τον δαίμονα (φύση, χαρακτήρα, ήθος) των ανθρώπινων συντελεστών της δράσης. Εκ των υστέρων επέρχεται η συνειδητοποίηση των ανθρώπινων ορίων.

Θεματικά μοτίβα που επανέρχονται στις τραγωδίες του, η ύβρις, η δίκη, η άγνοια/ αναγνώριση/ γνώση, η τραγική επιλογή του ήρωα. Υπάρχουν επίσης άλλα, ειδικότερα, όπως τα μοτίβα του νόστου, του θρήνου, της ικεσίας, που προσιδιάζουν σε ορισμένες μόνο τραγωδίες.

Ήδη στον Βίο του Σοφοκλή εξαίρεται η ικανότητα του ποιητή καιρόν συμμετρήσαι και πράγματα, να οργανώνει, δηλαδή, τα δραματικά γεγονότα γύρω από αυτόν τον τόπο/χρόνο που δηλώνει η λέξη καιρός, λέξη-κλειδί για τις περισσότερες τραγωδίες του, και που πρωταγωνιστεί στην Ηλέκτρα.

Η γλώσσα του είναι γεμάτη από λεπτότητα, ανάλογη προς τη δραματική τέχνη, και οι αρχαίοι τον αποκαλούσαν «μέλιτα». Η γλώσσα αυτή, με τη συγκράτηση και το μέτρο της, που με μια πλησιέστερη εξέταση υποδηλώνει πολύ πλούσια κίνηση και ζωή γεμάτη δύναμη, είναι στον ίδιο βαθμό έκφραση της ακμής της αττικής κλασικής εποχής όπως τα γλυπτά του Παρθενώνα, στα οποία οι εικόνες μιας υψηλά εναρμονισμένης τέχνης και η πραγματικότητα της ζωής συνδέονται σε μια ανεπανάληπτη ενότητα.

Παρότι ήξερε όπως κανένας άλλος να περιγράφει την τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, τα βάσανα και τον πόνο, ο ποιητής, με το λαμπρό του φως και τη γοητεία της προσωπικότητάς του, κατέκτησε τις καρδιές των Αθηναίων τότε και όλης της ανθρωπότητας στο διηνεκές.

Μαρ.Μαρ.texnografia
Ενδεικτική Βιβλιογραφία: 
Η ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Άλβιν Λέσκυ
Αρχαία ελληνική και βυζαντινή φιλολογία, ΕΑΠ, τόμ. πρώτος.
Αρχαία ελληνική γλώσσα, Α' Κύκλος Σπουδών, Άννα Τζιροπούλου

---