«Ελληνοβυζαντινή» αρχιτεκτονική από τον Λύσανδρο Καυταντζόγου

Η «αποκάλυψη» του Βυζαντίου, ενός κομματιού του ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, όσο προχωράει ο 19ος αιώνας φθάνει και στην Ελλάδα μετά την Απελευθέρωσή της ως μια συμπληρωματική τάση του νεοκλασικισμού.

Γενικά, αυτή την εποχή, η αρχιτεκτονική του Βυζαντίου εντάσσεται στα σκοτεινά μεσαιωνικά χρόνια και θεωρείται ανυπόληπτη, κρίνεται όμως αναγκαία η αναβίωσή της, διότι η Ελλάδα δεν μπορεί να ακολουθήσει τις ασυνήθιστες μορφές των ευρωπαϊκών εκκλησιών – όπως ακολούθησε με ευκολία τον νεοκλασικισμό που εμπνεόταν από τη δική της την αρχαιότητα. Τη χωρίζουν με τη Δύση άλλοι ρυθμοί –ρωμανικός, γοτθικός– και βεβαίως άλλα δόγματα και ένα θρησκευτικό σχίσμα. Έτσι, θα γίνει η απόπειρα να επινοηθεί ένας ελληνο-βυζαντινός ρυθμός, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών κινημάτων της εποχής. Το Βυζάντιο ταιριάζει θαυμάσια με τη Μεγάλη Ιδέα και την ίδια στιγμή εξυπηρετεί τον Θρόνο.

Εν τω μεταξύ, εκείνη την εποχή η Ελλάδα έχει έναν αρχιτέκτονα  με εξαίρετη μόρφωση, που σχεδιάζει σημαντικά δημόσια κτήρια. Είναι ο πρώτος λοιπόν που καλείται να σχεδιάσει τους ναούς του Αγίου Γεωργίου Καρύτση και της Αγίας Ειρήνης ενώ πολύ αργότερα τον ναό του Αγίου Κωνσταντίνου στην Ομόνοια.

Οι δύο πρώτοι ναοί απέχουν μισό αιώνα από τον τρίτο και  η αρχιτεκτονική τους είναι τελείως διαφορετική. Ενδιάμεσα, ο Καυταντζόγλου είχε συμβάλει ο ίδιος στη σχεδίαση του Οφθαλμιατρείου.

Ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου παρέμεινε όμως ένας άτεγκτος οπαδός της «ελληνικής» αρχιτεκτονικής και δεν μπορούμε να του καταλογίσουμε ασυνέπεια, καθώς θα πρέπει να συνυπολογισθεί η παρέμβαση  του Όθωνα. Ο πρώτος βασιλιάς της Ελλάδος επηρεαζόταν από τον πατέρα του Λουδοβίκο της Βαυαρίας, τον λεγόμενο «Περικλή του Βορρά», και λάτρη της Αρχαιότητας. Αυτός, ενστερνιζόμενος το νέο ευρωπαϊκό ρεύμα της επιστροφής στη θρησκευτική αρχιτεκτονική του Μεσαίωνα για λόγους εθνικιστικούς, φροντίζει να το μεταδώσει στον γιο του ο οποίος έχει άποψη για την αρχιτεκτονική της πρωτεύουσας του ελληνικού βασιλείου.

Άγιος Γεώργιος Καρύτσης, 1845-1850

Ο βυζαντινός αυτός ναός είχε κτισθεί στην εποχή της Τουρκοκρατίας από την αθηναϊκή οικογένεια Καρίκη ή Καρύτση, μετά την Επανάσταση όμως είχε σχεδόν ερειπωθεί.

Όταν απελευθερώθηκε η Ελλάδα, η Αθήνα διέθετε 130 εκκλησίες, ένα μέρος από αυτές βυζαντινές. Μέσα σε λίγα χρόνια κατεδαφίστηκαν 72 εξαιτίας της ερήμωσής τους, ή επειδή ήταν εμπόδιο στη χάραξη της ρυμοτομίας ή γιατί γειτόνευαν με αρχαία μνημεία.

Αν και ο Καυταντζόγλου αντιμετώπιζε υποτιμητικά την τέχνη του «σκοτεινού» Μεσαίωνα, εδώ χρειάστηκε να υιοθετήσει ένα δικό του ιδιότυπο βυζαντινό ύφος. Ο ναός ενσωματώνει ρωμανικές επιρροές, ενώ ξεφεύγει από τη βασιλική τρούλου με τον κεντρικό πυλώνα από γκρίζο μάρμαρο, που στέφεται με το λευκό καμπαναριό. Η μερική κατάρρευση του θόλου, το 1849, επέβαλε την προσθήκη αντηρίδων, για την αντιστήριξη των πλευρικών τοίχων.

Ναός Αγίας Ειρήνης, οδός Αιόλου 36 (1846-1850)

Ο ναός είχε και αυτός  υποστεί φθορές στην Επανάσταση του 1821, επειδή όμως αργούσε η κατασκευή ενός νέου μητροπολιτικού ναού, εδώ τελούνταν οι επίσημες λειτουργίες, εδώ εκκλησιαζόταν και ο Όθωνας. Ο Καυταντζόγλου ανέλαβε να σχεδιάσει αρχικά την επέκταση και στην πορεία το παλαιό κτίσμα κατεδαφίστηκε και κτίσθηκε εξαρχής καινούργιος ναός. Μια τρίκλιτη βασιλική με έναν περίεργο τρούλο, που δεν είχε καμία σχέση με τους βυζαντινούς, και δύο κωδωνοστάσια. Ο ρυθμός πλησιάζει περισσότερο στην ιταλική Αναγέννηση, έχει ωστόσο και νεοκλασικιστικά στοιχεία. Στην ανέγερσή του χρησιμοποιήθηκαν υλικά από κατεδαφισμένες εκκλησίες αλλά και από τα ερείπια της Ακρόπολης. Η εσωτερική του διακόσμηση ολοκληρώθηκε το 1879-1892. Μεταξύ 1995 και 1997 η Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του υπουργείου Πολιτισμού αποκατέστησε πλήρως τον ναό.

Χ. Χάνσεν - Λ. Καυταντζόγλου, Οφθαλμιατρείο, 1843-1852

Tο κτήριο αυτό από μακριά μοιάζει με εκκλησία. Κτίσθηκε ως ορφθαλμολογικό νοσοκομείο και εξακολουθεί να έχει αυτή τη χρήση. Ο αρχιτέκτονας Χ. Χάνσεν είχε αρχικά σχεδιάσει το κτήριο σε κλασικιστικό ύφος, αλλά το 1850 αναγκάσθηκε να προτείνει μια «βυζαντινή» παραλλαγή του,  η οποία και εφαρμόστηκε ύστερα από πρόσθετη επεξεργασία του Καυταντζόγλου. Στην πρώτη εικόνα φαίνεται η αρχική του μορφή, ενώ το 1869 προστέθηκε  τρίτος όροφος από τον Γ. Μεταξά.

Άγιος Κωνσταντίνος, Ομόνοια, 1869-1893

Είναι η τελευταία εκκλησία που έχτισε ο Καυταντζόγλου, ο οποίος επιστρέφει καταφανώς στον αυστηρό κλασικισμό, χωρίς να δανείζεται τίποτε από άλλες εποχές, όπως έχει κάνει στις προηγούμενες περιπτώσεις. Η είσοδος, σε μορφή αρχαίου πρόπυλου, είναι μνημειώδης και ο εσωτερικός του διάκοσμος  έχει πολύ ενδιαφέρον.
Ο αρχιτέκτονας υποστήριζε ότι ο ναός αυτός συγγένευε με την Αγια-Σοφιά, θέλοντας έτσι να δείξει περισσότερο τη σχέση του ονόματός της με τον τελευταίο Βυζαντινό αυτοκράτορα και τον ομώνυμο τότε διάδοχο του ελληνικού θρόνου, που στο μέλλον θα ανακτούσε την Κωνσταντινούπολη. Στην ολοκλήρωση και στη διακόσμηση του γιγαντιαίου ναού συνέβαλε και η μητέρα του διαδόχου Κωνσταντίνου, βασίλισσα Όλγα.

«Χτυπημένος» από τον ισχυρό σεισμό του 1999 έμεινε τυλιγμένος με λινάτσες για παραπάνω από δέκα χρόνια, ώσπου να αποκατασταθούν οι ζημιές του.
Μαρ.Μαρ. texnografia
Πηγή: Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής,, Δ.Φιλιππίδης, 2001

---