Οιδίπους Τύραννος, δέσμιος μιας άφευκτης αναγκαιότητας

«Ο μηδέν ειδώς Οιδίπους» αναζητεί την αλήθεια

Ένα από τα πιο τέλεια έργα όλων των εποχών, που αποτυπώνει καθαρά την τραγικότητα σε ολόκληρη την ιστορία της λογοτεχνίας. Άξιο απορίας ωστόσο και ειρωνεία το γεγονός ότι στην εποχή του δεν βραβεύθηκε, καθώς ηττήθηκε από τον Φιλοκλή, όπως παραδίδεται!  Η διδασκαλία του δράματος τοποθετείται κατά πάσα πιθανότητα στο πρώτο μισό της δεκαετίας 430-420 π.Χ.

Ως προς τη μορφή του ο Οιδίπους Τύραννος αποτελεί την κορύφωση των επιτευγμάτων της κλασικής ελληνικής τραγωδίας. Σε αυτή τη δημιουργία του Σοφοκλή συναντούμε μια δύναμη και μια συνοχή στη σύνθεση καινούργια, και έναν ήρωα που δεν βρίσκεται μόνο στο κέντρο αυτού του έργου αλλά το γεμίζει με την παρουσία του.  Το πώς ο άνθρωπος, σέρνοντας και τραβώντας το δίχτυ μπερδεύεται όλο και πιο σφιχτά μέσα στα νήματά του και τελικά όλα τα οδηγεί στην κατάρρευση διαμορφώνεται σε αυτή την τραγωδία με μια αριστοτεχνία στη συμπύκνωση και στην ένταση που δεν έχει όμοιό της στη δραματική λογοτεχνία. 

Μάνος Κατράκης - Οιδίπους και Αλέκα Κατσέλη -  Ιοκάστη

Η πλοκή του είναι ένα αριστούργημα δομής. Ο πρωταγωνιστής του έργου, ο Οιδίπους, είναι ο σοφός και αγαπητός βασιλιάς των Θηβών. Αν και σε στιγμές κρίσης είναι ευέξαπτος, ανυπόμονος και αλαζονικός, κατά τα άλλα φαίνεται να απολαμβάνει την ευτυχία που του επιφύλαξε η μοίρα. Ο Οιδίπους πιστεύει εσφαλμένα ότι είναι γιος του βασιλιά της Κορίνθου Πολύβου και της συζύγου του. Έγινε βασιλιάς των Θηβών διότι, όταν έσωσε την πόλη από τη Σφίγγα απαντώντας σωστά στο αίνιγμά της, επιβραβεύθηκε απολαμβάνοντας ως σύζυγο τη χήρα βασίλισσα Ιοκάστη. Πριν από το γεγονός αυτό ο Οιδίπους είχε εγκαταλείψει την Κόρινθο διότι το Μαντείο των Δελφών είχε προφητεύσει ότι θα σκότωνε τον πατέρα του και θα νυμφευόταν τη μητέρα του. Καθ’ οδόν από την Κόρινθο προς τη Θήβα συνάντησε σε ένα τρίστρατο (Σχιστή Οδό) έναν γέροντα συνοδευόμενο από πέντε υπηρέτες του. Ο Οιδίπους συνεπλάκη μαζί του και σε μια έκρηξη οργής και υπεροψίας σκότωσε τον γέροντα και τέσσερεις από τους υπηρέτες του.

Το έργο αρχίζει τη στιγμή που η Θήβα υποφέρει από λοιμό και οι κάτοικοί της ικετεύουν τον Οιδίποδα να τους απαλλάξει. Ο βασιλιάς συμβουλεύεται το Μαντείο των Δελφών, το οποίο απαντά ότι ο λοιμός θα σταματήσει μόνο όταν ανακαλυφθεί και τιμωρηθεί ο δράστης του φόνου του πρώτου συζύγου της Ιοκάστης, του Λάιου. Ο Οιδίπους αποφασίζει να ανακαλύψει τον δράστη και μεγάλο μέρος του υπόλοιπου έργου επικεντρώνεται στις έρευνές του. Σε μια σειρά από έντονες, συναρπαστικές και δυσοίωνες σκηνές, η έρευνά του μεταβάλλεται σε μια επίμονη ανασύνθεση του δικού του παρελθόντος, καθώς αρχίζει να υποπτεύεται ότι ο γέροντας που σκότωσε στο τρίστρατο δεν ήταν άλλος από τον Λάιο. 

Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού από την παράσταση
Οιδίπους Τύραννος στους Δελφούς το 1951.
Φωτογραφία Franc και Jean Shor (National Geographic)

Τελικά, ο Οιδίπους μαθαίνει ότι όταν ήταν βρέφος εγκαταλείφθηκε στα βουνά από τον Λάιο και την Ιοκάστη, οι οποίοι είχαν φοβηθεί από μια προφητεία ότι ο γιος τους θα σκότωνε τον πατέρα του, ότι επέζησε, και υιοθετήθηκε από τον βασιλιά της Κορίνθου. Στην ωριμότητά του όμως, χωρίς να το γνωρίζει, εκπλήρωσε αυτά που του είχε προφητεύσει το Μαντείο των Δελφών, είχε πράγματι σκοτώσει τον πατέρα του και είχε νυμφευθεί τη μητέρα του, από την οποία απέκτησε παιδιά που ήταν συγχρόνως αδέλφια του.

Η Ιοκάστη, μαθαίνοντας αυτόν τον επαίσχυντο κύκλο αιμομιξίας, πατροκτονίας και απόπειρας παιδοκτονίας απαγχονίζεται, και ο Οιδίπους, συγκλονισμένος από την ενοχή, αυτοτυφλώνεται, βυθίζοντας στα μάτια του τις περόνες της πόρπης της. Απομένει μόνος, τυφλός στον κόσμο γύρω του, αλλά γνώστης της αλήθειας για την ίδια του τη ζωή.

Ο Σοφοκλής αντλεί τα θέματά του αποκλειστικά από τους ηρωικούς μύθους του παρελθόντος και δη από τον Όμηρο και σε αυτό το έργο κατεξοχήν από την Οδύσσεια. Ο Οιδίπους Τύραννος ανήκει και αυτός όπως και ο Οιδίπους επί Κολωνώ στον Θηβαϊκό κύκλο. Για τα έπη του κύκλου αυτού λίγα γνωρίζουμε, ωστόσο ο Όμηρος είναι βέβαιη πηγή του μύθου του Οιδίποδα, όπως και ο Πίνδαρος. Ένας μύθος αναμφισβήτητα πολύ γνωστός στο αθηναϊκό κοινό και από τη θηβαϊκή τριλογία του Αισχύλου. Στον Οιδίποδα ενυπάρχουν τα θεματικά μοτίβα που χρησιμοποιεί σε όλες τις τραγωδίες του ο Σοφοκλής. Κατ’ αρχάς, η ύβρις, η δίκη, η γνώση που αποκτά κανείς αργά, η τραγική επιλογή του ήρωα. Το μοτίβο της ύβρεως προβάλλει έντονα μέσα από τα λόγια του Χορού, ο οποίος αποτελείται από γέροντες πολίτες της Θήβας, λίγο πριν από την άφιξη του αγγελιαφόρου από την Κόρινθο, με τον οποίο αρχίζει η αποκάλυψη των φοβερών γεγονότων. Η ύβρις εδώ λαμβάνει τη μορφή της προσβολής του θείου, με λόγια ή έργα που αψηφούν τους χρησμούς του Απόλλωνα.

Άλλο βασικό μοτίβο των τραγωδιών του δραματουργού είναι η άγνοια-αναγνώριση-γνώση που στον Οιδίποδα μετασχηματίζεται σε μοτίβο τύφλωσης-όρασης και απαντάται αντεστραμμένο: ο Οιδίπους, που κατηγορεί τον μάντη Τειρεσία ότι είναι «τυφλός στ’ αυτιά, στον νου, στα μάτια», όταν ανακαλύπτει την αλήθεια αυτοτυφλώνεται. Η όρασή του ισοδυναμεί με άγνοια: «Εσύ, βλέπεις», του λέει ο Τειρεσίας, «αλλά δεν θωρείς τις συμφορές σου». Το μοτίβο  όρασης-άγνοιας-γνώσης αναδεικνύεται σε δομικό άξονα της τραγωδίας που εικονογραφεί τη μετάβαση από την ευτυχία στη δυστυχία. Η αποκάλυψη της ταυτότητας του ήρωα χτίζεται σταδιακά από την αγωνιώδη αναζήτηση τόσο της αλήθειας για τον ίδιο όσο  και για τη σωτηρία της πόλης.

Οι χρησμοί για την πόλη έχουν ήδη επαληθευτεί πριν από το ξεκίνημα της τραγωδίας και ο  τυφλός μάντης Τειρεσίας γνωρίζει τα προγεγενημένα, τα ανακοινώνει στον ήρωα αλλά δεν γίνεται πιστευτός. Τοιουτοτρόπως, λοιπόν, ο ήρωας είναι ταυτόχρονα ο φορέας ενός μιάσματος και ο σωτήρας της Θήβας. Δέσμιος μιας άφευκτης αναγκαιότητας. Η παραμυθική μορφή της Σφίγγας, που δεσπόζει στον μύθο, γίνεται το σύμβολο του αινίγματος που αποτελεί ο Οιδίποδας για τον ίδιο του τον εαυτό. Η αλήθεια είναι μια γνώση που τυφλώνει, διότι υπερβαίνει κάθε λογικό προσχεδιασμό των πράξεων του ήρωα, τα ίδια τα όρια της λογικής του.

Η σύστασις των πραγμάτων αποτελεί μια λογική υπερδομή η οποία χειραγωγεί τη λογική που διέπει τον λόγο και την πράξη των προσώπων του δράματος. Ο δραματουργός, έτσι, μπορεί και συντονίζει τη δράση όλων των επιμέρους στοιχείων του έργου με γνώμονα την έννοια του καιρού, της χρονικής εκείνης συγκυρίας που, ενώ για τα πρόσωπα του δράματος μπορεί να δηλώνει το τυχαίο, στην πραγματικότητα είναι ένα αυστηρά επιλεγμένο σημείο σύγκλισης των δεδομένων ενός μύθου.

Η παρουσία των θεών όπως και στις άλλες τραγωδίες του Σοφοκλή στον Οιδίποδα δηλώνεται κυρίως μέσω των χρησμών. Η ανθρώπινη ελευθερία και η θεϊκή παρέμβαση αλληλοπροσδιορίζονται.  Όσο πιο απορροφημένο στη μοναδικότητά του και στην ευθύνη των επιλογών του είναι το κεντρικό πρόσωπο τόσο πιο αμείλικτη είναι η παρέμβαση των θεών, η οποία δεν είναι τίποτε άλλο από την πικρή και εκ των υστέρων συνειδητοποίηση των ανθρώπινων ορίων του. 

Οιδίπους ο Μάνος Κατράκης

Για την κατανόηση αυτού του ρωμαλέου έργου, λέει ο Λέσκι, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε αν ο Οιδίπους πληρώνει κάποιο χρέος. Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική αποδίδει την καταστροφή του σε «αμαρτία τινα», επειδή όμως ο ίδιος πιο πριν αποκλείει ρητά οτιδήποτε ηθικά επιλήψιμο, «κακία και μοχθηρία», είναι φανερό ότι το σφάλμα εναντίον του δικαίου δεν έχει σχέση καθόλου με την ηθική. Είναι μόνο η φοβερή παντοδυναμία του θεού, η οποία πάνω από όλη αυτή τη βούληση και την παραίσθηση ακολουθεί αμείλικτη τον δρόμο της. Απροσπέλαστη στην ανθρώπινη σκέψη εκπληρώνεται η θεϊκή εξουσία με οδυνηρό τρόπο, πάντοτε όμως έγκυρη και αξιοσέβαστη.

Το έργο συχνά χαρακτηρίστηκε ως ένα δράμα της μοίρας. Αυτό όμως είναι μια μεγάλη παρανόηση. Τούτος ο βασιλιάς δεν είναι μόνο ένας άνθρωπος που υπομένει, που περιμένει το πεπρωμένο του παθητικά, αλλά μια δυναμική και επιβλητική φύση που σπεύδει να το συναντήσει και το αρπάζει με μια ασίγαστη φλόγα και απεγνωσμένη ορμή για να μάθει την αλήθεια, ξεχειλίζοντας από πάθος, και καθιστώντας, με αυτόν τον τρόπο,  τον Οιδίποδα μία από τις ύψιστες μορφές του θεάτρου.

Texnografia
Πηγές: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, ΕΑΠ, 2001
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος
Ιστορία  της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Άλβιν Λέσκι  

---