Τέχνες - Γράμματα - Πολιτισμός: Ανρί Ματίς - δάσκαλος του φωβισμού και τεχνίτης των χρωμάτων

(Λε Κατό της Πικαρδίας 1869 - Νίκαια 1954)

Είναι ένας από τους λαμπρότερους Γάλλους ζωγράφους του 20ού αιώνα. Αρχηγός του φωβιστικού κινήματος, ο Ματίς αναζήτησε την εκφραστικότητα του χρώματος σε όλη τη σταδιοδρομία του.

Εν γένει, τα γεγονότα της ζωής του εξελίσσονται ομαλά σε ένα γαλήνιο κλίμα και σε ένα αστικό περιβάλλον, με έναν γάμο και τρία παιδιά. Πολύ αργά, στα είκοσί του χρόνια και πρωτοετής στα νομικά στο Παρίσι, στη διάρκεια της ανάρρωσής του από μια οξεία κρίση σκωληκοειδίτιδας, θα αρχίσει να δημιουργεί τον δικό του κόσμο – θα πιάσει στα χέρια του μολύβια και πινέλα. Για να γίνει επαγγελματίας ζωγράφος θα σπουδάσει τη ζωγραφική σε πολλά ατελιέ όπου και όπως μπορεί.


Αυτοπροσωπογραφία. Ιδιοκτησία Ζαν Ματίς

Ξεκινάει και γράφεται στην Ακαδημία Ζιλιέν. Δάσκαλός του ένας διάσημος της εποχής, ο Μπουγκερό. Το 1892 αφήνει την ακαδημία και γίνεται δεκτός χωρίς εξετάσεις στο ατελιέ του συμβολιστή ζωγράφου Γκιστάβ Μορό, δασκάλου με πλατιές αντιλήψεις, στη Σχολή Καλών Τεχνών, και εδώ θα ανακαλύψει μεταξύ 1896-97 το φως, τον ήλιο, και το χρώμα. Εδώ θα συναντήσει και τους συντρόφους του στην περιπέτεια «φωβ». Το 1896 ο Ματίς εκθέτει τέσσερεις πίνακες στο παραδοσιακών τάσεων Σαλόν της Εθνικής Εταιρείας Καλών Τεχνών, σημειώνοντας θρίαμβο και μάλιστα ένα έργο από αυτά θα αγορασθεί από το κράτος.

Ασχολήθηκε επίσης με το σχέδιο, τη χαρακτική, τη γλυπτική, το κολάζ με κομμένα χαρτιά χρωματισμένα με την τεχνική του γκουάς (λεύκωμα Τζαζ, 1943-46), καθώς και με τα βιτρώ (παρεκκλήσιο των Δομινικανών στη Βανς, 1950).

Τα έργα του πολλά –μερικά χαρακτηριστικά θα παρουσιασθούν παρακάτω–, διαμορφώνοντας μεγάλες επίπεδες επιφάνειες στις οποίες επικρατεί το ελλειψοειδές σχέδιο, διακρίνονται από μια εξαιρετική απόδοση του χρώματος, το οποίο αποπνέει αισιοδοξία, ηδονισμό, ευφυΐα, ευαίσθητη ηδυπάθεια.

Μελέτη για τη «Χαρά της ζωής» (1905)

Κοπεγχάγη, Κρατικό Μουσείο Τέχνης

Μία από τις πολλές μελέτες του περίφημου πίνακα «Η χαρά της ζωής», είναι ένα πραγματικό ντοκουμέντο του φωβισμού. «Φωβς» (άγρια θηρία) ονομάστηκαν από έναν κριτικό τέχνης που επισκέφθηκε το Σαλόνι των Αυτονόμων. Ο Ματίς κατασκευάζει ένα προσωπικό κύκλο χρωμάτων, που έχει πάντα μπροστά του στο εργαστήριο.

Πορτρέτο με πράσινη γραμμή (1905)

Κοπεγχάγη, Κρατικό Μουσείο Τέχνης

Η μεταστροφή του Ματίς στον φωβισμό γίνεται μετά το καλοκαίρι του 1905, αφού είχε δει τους ταϊτινούς πίνακες του Γκωγκέν. Το έργο αυτό εκτίθεται αμέσως μετά την ολοκλήρωσή του στο Σαλόνι των Αυτονόμων το 1905. Παίρνει τον τίτλο λόγω της τολμηρής γραμμής που χωρίζει στα δύο το πρόσωπο κάτω από τη μάζα των μαλλιών, αναδεικνύοντάς το και χαρίζοντας φωτεινότητα με τον συνδυασμό των χρωμάτων.

Ο χορός (1910)

Λένινγκραντ, Μουσείο Ερμιτάζ

Ζωγραφική και μουσική συναντώνται συχνά στους πίνακες του Ματίς. Εξάλλου, το 1910 εκτελεί τα σκηνικά και τα κοστούμια του μπαλέτου «Το αηδόνι» του Στραβίνσκι, κατόπιν παραγγελίας του Ντιαγκίλεφ.

Ο χορός του Λένινγκρατ γοητεύει αμέσως για τη φαινομενική απλότητα της συγκρότησης και εντυπωσιάζει για την επιλογή των χρωμάτων. Μια ισορροπημένη συμφωνία ανάμεσα στο πράσινο και στο μπλε και μια αντίθεση με τον θερμό τόνο που δίνει ζωή στις μορφές. Όλα συγκλίνουν σε μια «μουσική» ισορροπία.

Νεκρή φύση με κόκκινα ψάρια (1911)

Νέα Υόρκη, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης

Το δοχείο με τα κόκκινα ψάρια, το εστιακό σημείο πολλών έργων του Ματίς, εδώ συναντά το γυμνό της ξαπλωμένης γυναίκας, στα δεξιά, το κεντρικό θέμα του πίνακα. Μεγάλες πινελιές χρωμάτων σε απόλυτη ισορροπία.

Νεκρή φύση με μελιτζάνες (1911-12)

Γκρενόμπλ, Μουσείο Καλών Τεχνών

Ολόκληρη η σύνθεση, ανάμεσα στη φωτεινότητα και στην ένταση των χρωμάτων, παίζει με ουσιαστική ενάργεια στην αντίθεση των ζωγραφισμένων επιφανειών πατώματος και τοίχων με το επίπεδο πάνω στο οποίο τοποθετούνται οι τρεις μελιτζάνες.

Το τραπεζομάντιλο, αρμονία σε κόκκινο

Αγία Πετρούπολη, Μουσείο Ερμιτάζ

Ο πίνακας άρχισε την άνοιξη του 1908 σε μπλε βάση, μετατράπηκε όμως το επόμενο έτος, σύμφωνα με μια αρμονία κόκκινων τόνων. Οι φωβιστικές εμπειρίες του Ματίς επικαθορίζονται από τις «σκέψεις» του πάνω στο χρώμα.

Μάθημα πιάνου (1916)
Νέα Υόρκη, Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης

Τα διακοσμητικά μοτίβα αραμπέσκ που τοποθετούνται πάνω σε ένα επίπεδο μονόχρωμο φόντο (όπως στον προηγούμενο πίνακα) εδώ φθάνουν στην τελειότητα. Αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης επεξεργασίας στη βάση των κυβιστικών αρχών (το 1918 ο Ματίς θα εκθέσει στο Παρίσι μαζί με τον Πικάσο).

Εσωτερικό με βιολί (1917-18)

Κοπεγχάγη, Κρατικό Μουσείο Τέχνης

Ένας πίνακας μέσα στον πίνακα (από το παράθυρο φαίνεται το πράσινο, η ακτή, η θάλασσα), όπου τα χρωματικά μοτίβα «τραγουδούν» στο μαύρο φόντο.

Τα λευκά φτερά (1919)

Μινεάπολις, Ινστιτούτο Τεχνών

Το μοντέλο για τον Ματίς πρέπει να ποζάρει μερικές φορές σε διάφορες πόζες. Και ενώ η μορφή θα έπρεπε να είναι η σημαντική, στον Ματίς υπερισχύει το χρωματικό σχήμα.

Μεγάλο εσωτερικό (1921)

Σικάγο, Ινστιτούτο τέχνης

Ο Ματίς αρέσκεται να ζωγραφίζει τα εσωτερικά των δωματίων, που ανοίγουν σε ένα παράθυρο ή σε ένα μπαλκόνι. Εδώ, με τη γυναίκα καθισμένη στο μπαλκόνι, στο βάθος ενός δωματίου, αναζητεί έναν χώρο και μια φωτεινότητα που τη βρίσκει στις αντανακλάσεις του μεσογειακού φωτός.

Οδαλίσκη με ντέφι (1926)

Νέα Υόρκη, Ιδιωτική Συλλογή

Μετά τον πόλεμο ο Ματίς αφιερώνεται σε μια πιο χαλαρή, πιο εύκολη και καλαίσθητη ζωγραφική και δημιουργεί τη σειρά με τις οδαλίσκες, σε κλίμα επιτηδευμένης πολυτέλειας. Ξεχωρίζει, ωστόσο, ο συνδυασμός των χρωματικών τονισμών και ο όγκος του γυναικείου γυμνού.

Η μουσική (1939)
Ωλμπράιτ - Νοξ, Γκαλερί Τέχνης

Τέσσερα βασικά χρώματα και εκείνος ο ιδιαίτερος τρόπος που απλώνει το χρώμα στον μουσαμά δίνουν έμφαση στα σημαντικά στοιχεία του έργου.

Μεγάλο κόκκινο εσωτερικό (1948)

Παρίσι, Εθνικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης

Ένας από τους τελευταίους πίνακες με λάδι που έκανε ο Ματίς. Αποτελεί ένα από τα καλύτερα παραδείγματα της ζωγραφικής του σύνθεσης. Στο κόκκινο φως του πίνακα αναδεικνύονται και συντονίζονται στη σύνθεση που ενώνει το σύνολο: ο μουσαμάς (με ένα στρογγυλό τραπέζι πάνω στο οποίο βρίσκεται ένας ανανάς). Τα «πραγματικά» αντικείμενα του δωματίου δεν απεικονίζονται με περισσότερο ρεαλισμό από εκείνα που παριστάνονται στους πίνακες των τοίχων. Έτσι, εκδηλώνεται η δυνατότητα των πραγμάτων να περνούν από τον πραγματικό κόσμο στον κόσμο της ζωγραφικής και αντιστρόφως.

Διακοσμητική μορφή (1925)