Τα Άγια Πάθη στη βυζαντινή τέχνη

Λόγω των ημερών που πλησιάζουν πραγματοποιούμε μια αδρομερή περιήγηση στην αναπαράσταση των Παθών του Χριστού από τη βυζαντινή τέχνη. 

Η τέχνη αυτή κατέχει μια μοναδική θέση στον μεσαιωνικό κόσμο. Μετασχηματίζοντας τα πρότυπα της αρχαιότητας και με κατεύθυνση την αφαίρεση, ενστάλαξε μέσα σε αυτά το πνεύμα του χριστιανισμού, δημιουργώντας νέες αισθητικές αξίες. Είναι μια τέχνη συντηρητική με αναλλοίωτες γενικές συνθετικές αρχές που αναπτύχθηκαν σε διάστημα 11 αιώνων, και που αποσκοπούσε στη δημιουργία ευανάγνωστων παραστάσεων, υποταγμένων σε μια ιεραρχία αξιών, προβάλλοντας ένα πνευματικό θρησκευτικό νόημα. Μολαταύτα, έζησε αναγεννησιακά κινήματα με έντονες τάσεις επιστροφής στα αισθητικά ιδεώδη της κλασικής αρχαίας τέχνης, σημαντικότερα από αυτά την Αναγέννηση των Μακεδόνων (9ος -11ος αι.), των Κομνηνών (12ος αι.) και την Παλαιολόγεια Αναγέννηση (13ος αι.).

Ο γεωγραφικός χώρος της βυζαντινής τέχνης δεν περιορίστηκε στα όρια της βυζαντινής επικράτειας, η οποία φυσικά είχε ως σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο την Κωνσταντινούπολη. Εξακολούθησε να καλλιεργείται και σε περιοχές που κατά καιρούς αποσπάσθηκαν από τον πολιτικό έλεγχο της αυτοκρατορίας.

Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο η βυζαντινή τέχνη ανθούσε σε περιοχές υπό ξένη κυριαρχία, αλλά και στη σφαίρα της πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου όπου περιλαμβάνονται λαοί που εκχριστιανίσθηκαν (Ρώσοι, Βούλγαροι, Σέρβοι κ.ά.).

Η μεταβυζαντινή τέχνη που αποτελεί εξέλιξη της τέχνης του Βυζαντίου,  στο τελευταίο τέταρτο του 15ου  αι. και στις αρχές του 16ου  παρουσιάζει μια καλλιτεχνική ανάκαμψη με αφετηρία την Καστοριά που εξαπλώθηκε και δημιούργησε  τη Σχολή της Βορειοδυτικής Ελλάδας. Παράλληλα, μέσα σε άλλες συνθήκες που διαμορφώθηκαν με την ξένη κατοχή του ελληνικού χώρου (Τουρκοκρατία, Βενετοκρατία) στις βενετοκρατούμενες περιοχές γεννήθηκε η Κρητική Σχολή από Κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες που είχαν καταφύγει εκεί και που εξαπλώθηκε πέρα από τα όρια του νησιού.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα των βυζαντινών ναών με κύριο στόχο τη συμπλήρωση του κατηχητικού έργου της Εκκλησίας, περιλαμβάνει την απεικόνιση επεισοδίων από θρησκευτικά θέματα. Επιλέξαμε τον κύκλο των Παθών που απεικονίζεται σε ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και εικόνες, σε διαφορετικές τεχνοτροπίες και εποχές που διήνυσε η βυζαντινή τέχνη. Υπό την επίδραση του τελετουργικού των ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδας εκτίθενται οι κύριες φάσεις του θείου δράματος.

Εικόνα.  1ο μισό του 12ου αι. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Η εικόνα αναπαριστά  την Έγερση του Λαζάρου.  Στο κέντρο της παράστασης ο Χριστός με φωτοστέφανο, που κρατεί ειλητάριο, απλώνει το δεξί του χέρι σε χειρονομία ευλογίας. Στα πόδια του οι αδελφές του Λαζάρου Μαρία και Μάρθα. Στα δεξιά ξεπροβάλλει όρθιος ο Λάζαρος από το ανοιχτό μνήμα τυλιγμένος σε κειρίες (σάβανο). Αριστερά εικονίζονται δύο απόστολοι πίσω από τον Χριστό. Το πιθανότερο η εικόνα να είναι επιστυλίου τέμπλου

Τοιχογραφία. Βαϊοφόρος. Μετέωρα, μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά, καθολικό

Πρόδρομο έργο της Κρητικής Σχολής στη μνημειακή ζωγραφική του 1527, από τον σπουδαίο Κρητικό μοναχό ζωγράφο Θεοφάνη Στερλίτζα, τον επιλεγόμενο Μπαθά. Τον Χριστό που είναι πάνω σε λευκό πώλο όνου ακολουθούν οι μαθητές του με πρώτο τον Πέτρο. Ένας όμιλος Ιουδαίων τον υποδέχεται προτείνοντας βάια. Στον διάκοσμο διακρίνονται ήδη οι αρετές που χαρακτηρίζουν το ωριμότερο έργο του Θεοφάνη. Πρόσωπα σχεδόν σαν πορτρέτα, σταθερό και σίγουρο σχέδιο, γλυκά χρώματα σε αρμονικούς συνδυασμούς.

Εικόνα. Μυστικός Δείπνος. Ηράκλειο Κρήτης, ναός Αγίου Μηνά.
Τελευταία εικοσαετία 16ου αι.

Ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους του δεύτερου μισού του 16ου  αι. ήταν ο Μιχαήλ Δαμασκηνός. Εργάσθηκε σε διάφορες τεχνοτροπίες. Στο έργο αυτό βλέπουμε καθαρά πόσο ο καλλιτέχνης έχει απομακρυνθεί από την παραδοσιακή βυζαντινή τέχνη και πλησιάζει το πνεύμα της ιταλικής Αναγέννησης. Ρεαλισμός, ζωηρά χρώματα που δένουν μεταξύ τους αρμονικά, στοιχεία της καθημερινής ζωής, όπως οι υπηρέτες και το ψάθινο καλάθι, και προοπτική απόδοση του χώρου.

Σταύρωση. Τοιχογραφία, 1208-9. Studenica, ναός Παναγίας Ευεργέτιδας

Ο ναός της Παναγίας Ευεργέτιδας στη μονή Στουντένιτσα στη Σερβία διατηρεί τοιχογραφίες υπογεγραμμένες από Έλληνα ζωγράφο, που πιθανότατα συνοδευόταν από ελληνικό συνεργείο. Το όνομά του δεν έχει σωθεί.

Επιτάφιος Θρήνος. Τοιχογραφία (1164) ναός Αγίου Παντελεήμονος, Νέρεζι

Ένα αντιπροσωπευτικό τοιχογραφικό σύνολο της μεσοβυζαντινής περιόδου, βρίσκεται έξω από τα Σκόπια, που την εποχή εκείνη ήταν μέρος της βυζαντινής επικράτειας. Στις τοιχογραφίες εκδηλώνεται για πρώτη φορά το έντονο ανθρώπινο συναίσθημα στη βυζαντινή τέχνη. Λύγισμα των μορφών, συσπάσεις στα πρόσωπα, με σκούρες τριγωνικές σκιές.

Εικόνα. Σκηνές από τα Πάθη. 3ο  τέταρτο 14ου αιώνα.
Θεσσαλονίκη, μονή Βλατάδων

Η εικόνα αποτελεί παράδειγμα απεικόνισης του Πάθους, εφόσον περιλαμβάνει έξι σκηνές από τον κύκλο: Μυστικός Δείπνος, Νιπτήρ, Προσευχή στο όρος των Ελαιών, Προδοσία του Ιούδα, η Μαστίγωση και ο Ελκόμενος (Δρόμος προς τον Γολγοθά).

Ανάσταση από τη Μονή Δαφνίου

Και, τέλος, η Ανάσταση από τον ψηφιδωτό διάκοσμο του καθολικού της Μονής Δαφνίου, που  χρονολογείται στην εποχή του Αλεξίου Α’ Κομνηνού (1081-1118). Αποτελεί σταθμό στην εξέλιξη της βυζαντινής ζωγραφικής του  11ου αιώνα, επειδή σημειώνεται μια νέα επιστροφή στην κλασική αρχαιότητα, μια νέα τάση για αναζήτηση της κλασικής διάστασης της τέχνης. Έχουμε πιο φυσικές μορφές, πιο ελεύθερες στον χώρο, ενώ η ιερατική αυστηρότητα υποχωρεί.
Μαρίνα Αθ. Μαραγκού

---