Η Μεγάλη Ιδέα, ένας ελληνικός «παρηγορητικός μύθος»

Ο όρος Μεγάλη Ιδέα, το εθνικό αυτό ιδεολόγημα με τα πολλά αμφίσημα νοήματα και τις πολλές τοπικές νοηματοδοτήσεις, δημιουργήθηκε κατά την Εθνοσυνέλευση του 1844, αμέσως μετά το κίνημα της 3ης  Σεπτεμβρίου που επέβαλε στον Όθωνα την παραχώρηση Συντάγματος.

Στις 14 Ιανουαρίου 1844, στη συζήτηση του άρθρου 3 του Συντάγματος, που αναφερόταν στους «αυτόχθονες» και στους «ετερόχθονες» και συγκεκριμένα στον ορισμό του Έλληνα πολίτη, ο Ιωάννης Κωλέττης, ο πρώτος κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός της Ελλάδας,  στην αγόρευσή του είχε τονίσει: «Διά την γεωγραφικήν  αυτής θέσιν η Ελλάς είναι το κέντρον της Ευρώπης. Ισταμένη και έχουσα εκ μεν δεξιών την Ανατολήν, εξ αριστερών δε την Δύσιν, προώρισται να φωτίση διά της αναγεννήσεως αυτής την Ανατολήν . Εν ονόματι… της μεγάλης ταύτης ιδέας είδον πάντοτε τους πληρεξουσίους του Έθνους να συνέρχονται διά να αποφασίσωσιν ουχί πλέον περί της τύχης της Ελλάδος, αλλ' ολοκλήρου του ελληνικού Έθνους».
Είχε προηγηθεί, λίγα χρόνια πριν, στις 3 Μαΐου 1837 , ο πρώτος πρύτανης του νεοσύστατου Πανεπιστημίου, Κωνσταντίνο Σχινάς, ο οποίος οροθετούσε το πεδίο δράσης του ιδρύματος γεωγραφικά και ιδεολογικά: «Το Ελληνικόν Πανδιδακτήριον, κείμενον μεταξύ Εσπερίας και Έω (Δύσης και Ανατολής), είναι προωρισμένον να λαμβάνη αφ' ενός μέρους τα σπέρματα της σοφίας και αφού τα αναπτύξη εν εαυτώ [...] να τα μεταδίδη εις την γείτονα Έω, νεαρά και καρποφόρα».

Ο όρος Μεγάλη Ιδέα υιοθετήθηκε αμέσως από τις εφημερίδες, καθώς εξέφραζε με τον πιο περιφανή τρόπο το απελευθερωτικό ιδεώδες τους έθνους – την εθνική αποκατάσταση των υπόδουλων Ελλήνων και την απομάκρυνση των Οθωμανών από τα ελληνικά εδάφη, όπως εύστοχα επισήμανε αργότερα ο ιστορικός Παύλος Καρολίδης. Τη Μεγάλη Ιδέα εγκολπώθηκε όχι μόνο ο ελληνικός λαός αλλά και η πολιτική ηγεσία και ειδικά ο Όθων και η Αμαλία.

Όσον αφορά το όλο ιστορικό πλαίσιο, τα βασικά χαρακτηριστικά συστατικά στοιχεία της Μεγάλης Ιδέας σχετίζονται με  ορισμένες περιόδους και συμβάντα που είναι τομή στην εξέλιξη της έννοιας αυτής .

Ιωάννης Κωλέττης

Η ιδέα, λοιπόν, της εθνικής ενότητας του ελληνικού κράτους μεταφράστηκε, στο πεδίο της πρακτικής πολιτικής, στη Μεγάλη Ιδέα, όπως τη διατύπωσε ο Κωλέττης, ο οποίος είχε αναθέσει στο ελληνικό βασίλειο να «φωτίσει» την Ανατολή, δηλαδή να την εκπολιτίσει. Παράλληλα, έπρεπε να ενώσει  την «ελληνική φυλή», τουτέστιν να ενσωματώσει την «Πέραν Ελλάδα», Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη, Επτάνησα, Δωδεκάνησα, Κρήτη, Κύπρο, Μικρά Ασία και Πόντο σε μια Ελληνική Αυτοκρατορία. Αυτό βέβαια θα έπρεπε να πραγματοποιηθεί, με δεδομένη την πνευματική υπεροχή του ελληνισμού, εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία, ιδωμένη μέσα από το πρίσμα του Διαφωτισμού, ήταν κράτος βάρβαρο, δεσποτικό και εκφυλισμένο.

Επί τρεις ολόκληρες γενιές, από το 1844 ως το 1922, η Μεγάλη Ιδέα επικαθόριζε την εξωτερική πολιτική και τις εσωτερικές προτεραιότητες της Ελλάδας, χωρίς ποτέ ωστόσο να παγιωθεί σε κάποιο συγκεκριμένο και γενικής αποδοχής πολιτικό πρόγραμμα.  Ενώ αποτέλεσε το κλασικό σχήμα του ελληνικού εθνικισμού, σήμαινε πολύ διαφορετικά πράγματα για τους εκάστοτε υπερασπιστές της, όσο άλλαζαν και οι πολιτικές στοχεύσεις της. Επί παραδείγματι, ο πατροπαράδοτος αντιτουρκισμός στα τέλη του 19ου αιώνα αντικαταστάθηκε από τον αντιβουλγαρισμό.

Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα η Μεγάλη Ιδέα αντιμετώπισε την ανάπτυξη του εθνικισμού και άλλων Βαλκανίων αλλά και την αντίθεση των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες φοβούνταν ότι ελλόχευε ο κίνδυνος διατάραξης των ισορροπιών στην περιοχή. Η μεγάλη ιδέα των Νοτιοσλάβων απέβλεπε στην απελευθέρωση και στην ένωση των νότιων σλαβικών λαών, η ρουμανική τον πόθο της ένωσης Βλαχίας και Μολδαβίας, ενώ η έξαρση του εθνικού φρονήματος των Βουλγάρων οδηγούσε στη σύσταση ανεξάρτητου βουλγαρικού κράτους. Παρόμοια με τους άλλους βαλκανικούς εθνικισμούς, η ελληνική Μεγάλη Ιδέα αποτύπωνε μια ευρύτερη, κοινωνικοοικονομική εξέλιξη, δηλαδή την ενσωμάτωση της Ανατολής στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα.  Έτσι, ο ελληνισμός αξιοποίησε την ανάγκη των δυτικών κεφαλαίων να επεκταθούν  στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ελπίζοντας ότι το ελληνικό κράτος θα μπορούσε να επιβάλει στη διεθνή αγορά τα ελληνικά οικονομικά συμφέροντα. Σημειωτέον ότι η Μεγάλη Ιδέα διευκολύνθηκε και από την Υψηλή Πύλη, είτε επειδή  η ίδια τόνιζε εμφατικά τον ισλαμικό της χαρακτήρα είτε  με την απομάκρυνση του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ από τον συνταγματισμό.

Ο εθνικισμός , στο εσωτερικό της Ελλάδας, συνέβαλε διαμεσολαβητικά στη διαπραγμάτευση των πολιτικών ρόλων, αξιών και προσδοκιών.  Φυσικά διευκόλυνε τη συνδιαλλαγή μεταξύ των τάξεων, κυρίως όμως ωφελήθηκαν οι αστοί, γεγονός που μαρτυρείται από τη συνεχώς αυξανόμενη κοινωνική πόλωση. Το νόημά του, ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατηγορία ή τάξη ήταν διαφορετικό – ειδικά για την Αυλή και το Στέμμα, και την άρχουσα πολιτική και οικονομική ελίτ, ήταν μέσο νομιμοποίησης στα μάτια των υπηκόων αλλά και πηγή ευκαιριών όσο και προβλημάτων στην πρακτική πολιτική.

Ελευθέριος Βενιζέλος

Ως γνωστόν, αλυτρωτισμός είναι η πολιτική προσπάθεια απελευθέρωσης των «αλύτρωτων αδελφών», δηλαδή των μελών ενός έθνους που ζουν εκτός του εθνικού κράτους, με την προσάρτηση στο τελευταίο των περιοχών όπου αυτά κατοικούν . Για τον κρατικό μηχανισμό, στρατιωτικό και πολιτικό του ελληνικού κράτους, λοιπόν,  ο αλυτρωτισμός αυτός  προσέδιδε κάτι το μεταφυσικό, βάζοντας στην άκρη σοβαρά θέματα, όπως η υπερφορολόγηση των κακόμοιρων των γεωργών ή μη δίνοντας σημασία σε μια επικρατούσα διαβλητή δικαιοσύνη. Με την επίκληση αυτής της ιδεολογίας, το μυθοποιημένο κράτος, ανενόχλητο,  μπορούσε να δρα νομιμοποιημένα και να προστατεύεται από οποιεσδήποτε απαιτήσεις που μπορούσαν να προβληθούν για ένα κράτος δικαίου και για παροχή  ισονομίας. Φυσική συνέπεια, η δυσχέρεια προσαρμογής  της  λειτουργίας του στα πρότυπα μιας οργανωμένης και αποτελεσματικής διοίκησης, που εδραιωνόταν εκείνη την εποχή στις δυτικές χώρες.

Στα εμπορικά, στα υπαλληλικά και στα αγροτικά μεσοστρώματα του ελεύθερου κράτους, πάλι,   η Μεγάλη Ιδέα προσέφερε ένα θαυμάσιο παραμύθι, το οποίο τα απομάκρυνε από τη σκληρή καθημερινότητα και τα εμψύχωνε με μεγαλειώδεις ελπίδες . Θεωρούσαν ότι αν η Ελλάδα αποτίνασσε εν τέλει τον τουρκικό ζυγό η κάθε τάξη θα είχε μια δική της γοργή ανοδική πορεία. Παρόμοιες προσδοκίες έτρεφαν και οι ακόμη φτωχότεροι, έμφορτοι μάλιστα,  μέσω παράδοσης, από χιλιαστικές θεωρίες για την ανάσταση του Βυζαντίου.   Και βεβαίως  να μην παραλείψουμε και τους ληστές  που ναι μεν λιμαίνονταν τις περιοχές, αλλά όταν τύχαινε να διαπράξουν τους άθλους τους από την άλλη πλευρά των συνόρων  ήταν φυσικό επόμενο να ηρωοποιηθούν. 

Οι περισσότεροι άνθρωποι εκείνες τις εποχές μετέφραζαν τη Μεγάλη Ιδέα με πολλά και ετερόκλητα νοήματα, δυσκολευόμενοι να παρακολουθήσουν τις συνεχείς μεταστροφές που πραγματοποιούσε η επίσημη πολιτική. Εν τω μεταξύ, στη χώρα αρχίζουν να πληθαίνουν και οι σοσιαλιστές. Αυτοί, όντες ιδιαίτερα αντίθετοι, επικαλούνταν την αφόρητη μετανάστευση και τα λοιπά κοινωνικά δεινά που υφίστατο ο λαός τονίζοντας με έμφαση τις πολυδάπανες επιχειρήσεις  «στρατού και  στόλου». 
Άξιον αναρωτήσεως είναι εάν όλοι αυτοί που ακολουθούσαν αυτή την ιδεολογία την υιοθετούσαν απλώς  θεωρητικά ή ήταν αληθινά διατεθειμένοι να προβούν  σε θυσίες για αυτήν. Γιατί υπάρχει ένα ιστορικό δεδομένο: στους πολέμους του 1897 και του 1912-13 οι στρατεύσιμοι δεν φάνηκαν ιδιαίτερα πρόθυμοι να πολεμήσουν. Ήταν πολλοί αυτοί που προτίμησαν να μεταναστεύσουν, να λιποτακτήσουν ή ακόμη και να αυτοτραυματιστούν, εκμεταλλευόμενοι παράλληλα στο έπακρο τις πελατειακές σχέσεις. Στον πόλεμο του 1897, επί παραδείγματι, πήραν απαλλαγή από τη θητεία τους 55.115 άνδρες – σχεδόν όσοι είχαν επιστρατευθεί (63.107), από τους οποίους κηρύχθηκαν λιποτάκτες  και ανυπότακτοι περισσότεροι από 20.000, σχεδόν ένας στους τρεις. 

Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου  αιώνα ο Χαρίλαος Τρικούπης επιχείρησε να διαγράψει με σαφήνεια και σύμφωνα με την πραγματικότητα το ιδεολογικό και το πολιτικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας, η αποτυχία του όμως στις εκλογές του 1895 και στη συνέχεια η ανεδαφική εξωτερική πολιτική των αντιπάλων του οδήγησαν στην ήττα της Ελλάδας κατά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897.
Η εμφάνιση του Ελευθερίου Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή μετά το Κίνημα στο Γουδή (1909), η συστηματική αναδιοργάνωση του κράτους, αλλά και ευνοϊκές διεθνείς συγκυρίες οδήγησαν το ιδεολογικό σύστημα της Μεγάλης Ιδέας στο κορύφωμα της ακμής, κυρίως με τη Συνθήκη των Σεβρών (10 Αυγούστου 1920). 
Και, κατόπιν, όλο το οικοδόμημα πλέον θα καταρρεύσει. Έρχονται οι μαύρες σελίδες στην ιστορία μας, καθώς θα ακολουθήσει η συρρίκνωση και η διάλυση αυτού του ιδεολογήματος  με τη Μικρασιατική Καταστροφή και  τη Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923).

Μαρίνα Μαραγκού

TEXNOGRAFIA

Πηγές:
Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, τόμος Γ’, 1999

Εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, άρθρο του κ. Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου, ομότιμου καθηγητή
της Ιστορίας των Νέων Χρόνων της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ.
Πάπυρος , Λαρούς Μπριτάννικα.

---