Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη

Ο Αριστοφάνης (445- περ. 386 π.Χ.) υπήρξε  ο σημαντικότερος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας. Κυριάρχησε για 40 χρόνια στο αττικό θέατρο παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς, με ζωηρό ενδιαφέρον, την πολιτική και την κοινωνική ζωή της Αθήνας του τέλους του 5ου π.Χ. αιώνα,  για την οποία αποτελεί σημαντική ιστορική πηγή, σατιρίζοντας στα έργα του πρόσωπα και γεγονότα και διακωμωδώντας τα ήθη της εποχής του, αλλά και καυτηριάζοντας τα κακώς κείμενα. Από τις 44 κωμωδίες του διασώζονται οι 11 πλήρεις. Ο Αριστοφάνης έζησε και τη χρυσή εποχή του Περικλή, ωστόσο οι περισσότερες κωμωδίες του συμπίπτουν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, με μια εποχή που η αρμονία της αθηναϊκής δημοκρατίας είχε γίνει εύθραυστη εξαιτίας των Πελοποννησιακών Πολέμων και των εσωτερικών ελλείψεων. Είναι ο σημαντικότερος λόγος που ενεργοποίησε τον ποιητή για να βάλει μπρος τα όπλα της σάτιράς του.

ΟΙ ΝΕΦΕΛΕΣ

Το έργο παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια το 423 π.Χ. και δεν είχε καμία επιτυχία –ήρθε τρίτο–  γεγονός που το έφερε βαρέως ο Αριστοφάνης.  Το έργο που έχει διασωθεί είναι μια εις βάθος διασκευή του πρωτόλειου. Ο Αριστοφάνης το επεξεργάστηκε ξανά και δεν είμαστε βέβαιοι αν ανέβηκε στη σκηνή με τη νέα του μορφή. Η παράβαση, το κύριο χορικό μέρος, κατά το οποίο ο χορός πλησίαζε και απευθυνόταν στους θεατές εκφράζοντας τις αντιλήψεις του ποιητή, μαρτυρεί το ότι είχε δουλέψει ξανά πάνω στις Νεφέλες, ενώ ο ίδιος παραπονείται για την αποτυχία του έργου, που το θεωρούσε ιδιαίτερα καλό.

Η υπόθεση

Ο γεωργός Στρεψιάδης είχε παντρευτεί γυναίκα από πολύ ανώτερη κοινωνική τάξη και ο γιος του, ο Φειδιπίδης, είχε μεγάλη ιδέα για την καταγωγή του και το αριστοκρατικό του όνομα. Ο πατέρας του είναι προβληματισμένος με τα χρέη του και περισσότερο με τα έξοδα του γιου του, που αγαπά την ιππασία και έχει οδηγήσει τον γέρο πατέρα του στην καταστροφή. Ο χωρικός, ύστερα από μια άγρυπνη νύχτα, αποφασίζει ότι μία είναι η σωτηρία του. Να στείλει τον γιο του στο φροντιστήριο του Σωκράτη, όπου θα μάθει ρητορικά τεχνάσματα προκειμένου να ξεφεύγει από τους δανειστές του, τη δεξιοτεχνία δηλαδή να κερδίζει δίκες, δίκαια ή άδικα.

Ο νεαρός ωστόσο δεν θέλει να έχει σχέσεις με τέτοιους ανθρώπους, έναν Σωκράτη ή έναν Χαιρεφώντα, και έτσι ξεκινά ο ίδιος ο Στρεψιάδης για να μάθει στα γηρατειά του την τέχνη της νέας μόδας, να μπορεί να διαστρέφει το δίκαιο. Στη σχολή όμως ασχολούνται με το να μετρούν το πήδημα του ψύλλου και να διερευνούν την προέλευση των ήχων των εντόμων. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται να αιωρείται σε ένα καλάθι ανάμεσα στους μαθητές του, στην προσπάθειά του να μελετήσει τα ουράνια σώματα, αλλά θέλει πραγματικά και να διδάξει πολλά, από το γένος μιας λέξης έως τα φυσικά φαινόμενα, με αποτέλεσμα ο Στρεψιάδης, με την αφάνταστη κουταμάρα του, να προσφέρει ατέλειωτες αφορμές για γέλιο.

Τώρα είναι η σειρά του Φειδιπίδη που πρέπει να έρθει οπωσδήποτε στο φροντιστήριο, αφού είναι «φύσει έξυπνος». Στη διδασκαλία συμπεριλαμβάνεται ο διαγωνισμός ανάμεσα στον Δίκαιο Λόγο και στον Άδικο Λόγο, ανάμεσα στους εκπροσώπους των δίκαιων υποθέσεων και των άδικων. Η λογομαχία ανάμεσα στους δύο λόγους είναι ο λαμπρότερος από τους αριστοφανικούς διαλόγους του χαρακτηριστικού είδους για την πλοκή της κωμωδίας, του αγώνα. Σε αυτόν τον διάλογο, αυτός που υπερασπίζεται μια νέα εποχή, αδέσμευτη από το δίκαιο και από την ηθική, κερδίζει τη νίκη εναντίον του απολογητή της αρχαίας αγωγής και της ευσέβειας. Για τον Φειδιπίδη είναι το καλύτερο σχολείο και η εξέλιξή του είναι ραγδαία, βοηθώντας τον γέρο πατέρα του να αντιμετωπίσει με επιτυχία δύο απαιτητικούς πιστωτές. Στο τραπέζι μέσα στο σπίτι  τους πατέρας και γιος τσακώνονται γιατί ο νέος υπερασπίζεται με ενθουσιασμό  τον Ευριπίδη (ο οποίος ως γνωστόν παρωδείται χωρίς οίκτο από τον Αριστοφάνη στους Βάκχες).  Τότε διαπράττεται το πιο βαρύ έγκλημα, να χτυπήσει ο γιος τον πατέρα! Εξαιτίας της διδασκαλίας που είχε λάβει, τα νέα ήθη και τις νέες αξίες των μορφωμένων, ο Φειδιπίδης είναι αρκετά ικανός ώστε να δικαιολογήσει την πράξη του με σοφίσματα, αποδίδοντάς την σε ό,τι δέχθηκε παιδιόθεν από τον πατέρα του. Στην κωμωδία οι μεταστροφές γίνονται γρήγορα, χωρίς καμιά δυσκολία, και ο Στρεψιάδης μετανιώνει πλέον που αναγκάστηκε, χάριν της απάτης, να συναναστραφεί με απατεώνες και έτσι, μαζί με τους ανθρώπους του, πυρπολεί το φροντιστήριο του Σωκράτη.

       Μια σύντομη ανάλυση

Το έργο έλαβε το όνομά του από τον Xορό των Νεφελών, ένα πράγματι περίπλοκο ποιητικό κατασκεύασμα. Στην αρχή, αυτά τα σύννεφα αποτελούν ένα κομμάτι υπέροχου ποιητικού λόγου, επειδή το πρώτο τους τραγούδι είναι από τα πιο όμορφα της ελληνικής ποίησης. Κατόπιν όμως, ως θεότητες προστάτιδες των ανθρώπων του φροντιστηρίου, προσφέρουν ένα κομμάτι διαφωτισμού που συνδέεται με κάθε λογής φυσικοφιλοσοφικές θεωρίες. Στο τέλος, υπογραμμίζουν την ηθική μεταστροφή και όταν ο Στρεψιάδης τις κατηγορεί ότι τον έσπρωξαν στην πονηρή του πράξη, καυχώνται ότι έτσι πάντα κάνουν όταν βλέπουν κάποιον να βρίσκεται σε αμαρτωλό πάθος: τον αφήνουν να πέσει για να μάθει να φοβάται τους θεούς.

Το παράδοξο είναι ότι, παρ' όλο που ο Σωκράτης επετίθετο εναντίον των σοφιστών, όπως το βλέπουμε εμφανώς στα έργα του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα, ο Αριστοφάνης δεν τον ξεχωρίζει από αυτούς. Ο Πλάτωνας υποστήριξε με έμφαση ότι ο Σωκράτης επ’ ουδενί ήταν σοφιστής, ότι δεν έπαιρνε δίδακτρα και ότι η αφοσίωσή του στην αλήθεια ήταν αναμφισβήτητη. Σύμφωνα με τα τωρινά δεδομένα, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον μέγιστο φιλόσοφο ως ένα μέλος του σοφιστικού κινήματος, οπωσδήποτε ιδιαίτερο και διαφορετικό βέβαια.

Και λίγα λόγια για τους σοφιστές: Αποτελούσαν τη μόνη πηγή ανώτερης εκπαίδευσης στις πιο προηγμένες ελληνικές πόλεις και είχαν στρέψει σαφώς το ενδιαφέρον κυρίως στον άνθρωπο και στην ανθρώπινη κοινωνία και στις σχέσεις των λέξεων με τα πράγματα. Όλοι οι σοφιστές φαίνεται ότι παρείχαν εκπαίδευση στη ρητορική και στην τέχνη του λόγου, στη γραμματική, στη φύση της αρετής και στις βάσεις της ηθικής, αλλά και στην κοινωνική ιστορία και στις τέχνες, ακόμη και στην ποίηση, στη μουσική, στα μαθηματικά, στην αστρονομία και στις φυσικές επιστήμες. Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης μετέβαλαν την έννοια των σοφιστών ισχυριζόμενοι ότι οι επαγγελματίες διδάσκαλοι, όπως ο Πρωταγόρας, δεν αναζητούσαν την αλήθεια αλλά απέβλεπαν μόνο στο «νικάν εν λόγοις», όντας πρόθυμοι να μετέλθουν κάθε μέσο, έστω και ανέντιμα, προκειμένου να επιτύχουν τον σκοπό τους. Έτσι, το όνομα σοφιστής εξέπεσε συν τω χρόνω στη μειωτική σημασία που έχει και σήμερα η λέξη και κατήντησε να σημαίνει αυτόν που παραπλανεί με επιχειρήματα και εν τέλει τον στερημένο ηθικών αρχών, ο οποίος επιδιώκει να επικρατήσει με σοφίσματα, δηλαδή τον απατεώνα.

Προσπαθώντας να αναλύσουμε το έργο, όσο αυτό είναι εφικτό, το κεντρικό πρόβλημα που τίθεται είναι η εικόνα του Σωκράτη και πόσο απέχει από την πραγματικότητα. Μια εικόνα εντελώς αντίθετη και άσχετη με αυτήν που διατηρεί ολόκληρη η φιλοσοφική παράδοση. Πλην όμως, θέματα παιδείας και τέχνης και οι κοινωνικές τους επιπτώσεις κέντρισαν το ενδιαφέρον του Αριστοφάνη και τον οδήγησαν να εξακοντίσει τα βέλη της σάτιράς του κατά του Σωκράτη.

Από ό,τι συνάγεται, ο Αριστοφάνης γνωρίζει πολλά για τον Σωκράτη που, σημειωτέον, τότε είναι 47 χρόνων. Τον φιλοτεχνεί με πολλά σωκρατικά χαρακτηριστικά που δεν ανήκουν καθόλου στους σοφιστές και, παρ’ όλα αυτά, τον τοποθετεί ανενδοίαστα στη σωρεία των σοφιστών. Συντηρητικός στη σκέψη, θαυμαστής και λάτρης του παλαιού πνεύματος και των παλαιών θεσμών που είχαν κάνει την Αθήνα να μεγαλουργήσει, επιτίθεται ανελέητα εναντίον του νέου τρόπου σκέψης, λόγου και παιδείας, που θεωρούσε ότι διέλυε το υγιές παλαιό, συσχετίζοντας τον Σωκράτη ανεπιφύλακτα με τη σοφιστική.  Είναι βέβαιο ότι ο Σωκράτης εμφανιζόταν στον μέσο Αθηναίο εκείνης της εποχής χωρίς διαχωρισμούς που για μας σήμερα είναι αυτονόητοι, ως φορέας απλώς του ύποπτου νεωτερισμού, ενός τρόπου σκέψης με τον οποίο όλα ετίθεντο υπό αμφισβήτηση.
Αλίμονο εάν δεν είχε τίποτε άλλο διασωθεί και μας είχε μείνει μόνο ο Αριστοφάνης για να φωτίσει την προσωπικότητα αυτού του κορυφαίου μας ηθικού φιλοσόφου που παρουσιάζεται στην κωμωδία ως άθεος, αμοραλιστής,  διαδραματίζοντας τον ρόλο ενός σοφιστή και «μετεωρολέσχη» που επικαλείται τις Νεφέλες ως νέες θεότητες.  Μάλιστα, ο Πλάτων χαρακτήρισε την κωμωδία αυτήν ως συνυπεύθυνη για μια ψεύτικη εικόνα του Σωκράτη (Απολογ. 18 b-d, 19c).

Οι Νεφέλες συνέβαλαν ίσως σε μια προκατάληψη εναντίον του Σωκράτη εφόσον κατηγορήθηκε για τους ίδιους λόγους που περιγράφει και ο Αριστοφάνης, τη διαφθορά των νέων και την ασέβεια προς τους θεούς, έστω και αν ο ίδιος στην πραγματικότητα υπήρξε θύμα της αποκατασταθείσης δημοκρατίας. Εξάλλου, οι Αθηναίοι, που μετά τον θάνατο του Σωκράτη μετάνιωσαν οικτρά για την πράξη τους, κατηγόρησαν και τον Αριστοφάνη. Σκεφτόμαστε ωστόσο ότι αυτό που το 423 π.Χ. ήταν απλώς ένα ξέγνοιαστο κωμικό αστείο, ύστερα από την καταστροφή θα έλαβε άλλη όψη.  Άξιον αναρωτήσεως είναι αν ο Αριστοφάνης συμφωνούσε και συμμεριζόταν τη σκέψη των πολλών ή αν, άραγε, τη χρησιμοποιούσε μόνο για τους δικούς του σκοπούς. Καμία απάντηση δεν υπάρχει. 

Εντούτοις, ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει διαφορετικά τον ποιητή και στην αξέχαστη τελική σκηνή του Συμποσίου τον ενώνει με τον Σωκράτη σε σοβαρό διάλογο. Και ο λόγος του Αριστοφάνη στον ίδιο διάλογο δείχνει μια μεγάλη πνευματική συγγένεια ανάμεσα στον ποιητή και στον φιλόσοφο.

Μαρίνα Μαραγκού TEXNOGRAFIA

Βιβλιογραφία
- Albin Lesky, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, Αφοί Κυριακίδη
- Γράμματα Ι, αρχαϊκή και κλασική περίοδος, Α. Τσακμάκης, ΕΑΠ 1997/2001
- ΕΛΛΑΣ, τόμος πρώτος, ΠΑΠΥΡΟΣ,
- Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα

---