Τυραννίς και τύραννοι

Σύνταγμα των τυραννοκτόνων
Αρμόδιου και Αριστογείτονα
Αντίγραφο από την έπαυλη του Αδριανού

Τη λέξη τύραννος είναι περισσότερο πιθανόν να τη δανείστηκαν οι Έλληνες από κάποια ξένη γλώσσα, μάλλον λυδικής προέλευσης, και απαντάται πρώτη φορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου του Πάριου. Σήμερα τυράννους καλούμε αποκλειστικά τους σκληρούς και καταπιεστικούς ηγέτες. Ωστόσο, στην αρχαιότητα η λέξη τύραννος έχει τη δική της ιστορία, που έδωσε το στίγμα της για την αλλαγή της πολιτικής εξέλιξης του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Κατά τη διάρκεια των λεγόμενων σκοτεινών αιώνων, κατά τον 9ο  και τον 8ο  αιώνα π.Χ., η συνηθισμένη μορφή διακυβέρνησης ήταν η μοναρχία, η βασιλεία. Μολονότι η πολιτειακή εξέλιξη για κάθε πόλη-κράτος υπήρξε διαφορετική, με το ξεκίνημα του ιστορικού βίου της πόλης-κράτους, στα περισσότερα από τα κράτη η αριστοκρατία θα καταλύσει την εξουσία των βασιλέων, που παρακμάζει, και θα την αναλάβουν πλέον οι άριστοι, εκείνοι που αντλούν τη δύναμή τους από την καταγωγή και την ιδιοκτησία γης, μια κληρονομική αριστοκρατία πολεμιστών που κατέχει άλογα και όπλα.

Επικούριος Απόλλων στις Βάσσες - Ο Παρθενώνας της Πελοποννήσου

Στην ορεινή Αρκαδία, σε ένα πανέμορφο βραχώδες τοπίο που μαγεύει τον επισκέπτη, θα συναντήσουμε ένα από τα πιο αξιόλογα αρχαία ελληνικά μνημεία – τον ναό της Φιγαλείας ή των Βασσών, που ήταν αφιερωμένος στον βοηθό, συμπαραστάτη των ανθρώπων, Επικούριο Απόλλωνα. Κατά τον Παυσανία, φέρει αυτό το όνομα επειδή προστάτευσε τους Φιγαλείς από την επιδημική νόσο που είχε πλήξει τον ελλαδικό χώρο κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (420-400 π.Χ.), αλλά έχει και σχέση οπωσδήποτε πολεμική, που αφορά την προστασία του θεού στους πολέμους που διεξήγαν οι Αρκάδες με τους Σπαρτιάτες.

Βρίσκεται δεκατρία χιλιόμετρα από την αρχαία Φιγάλεια –σημερινό χωριό Παύλιτσα–, στις πλαγιές του όρους Κωτύλιον, προέκταση του Λυκαίου όρους, και νότια της Νέδα, του μοναδικού θηλυκού ποταμού, που, όπως συνάγεται από τα συμφραζόμενα των ευρημάτων, θα πρέπει να ήταν πλωτός στην αρχαιότητα.

Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη

Ο Αριστοφάνης (445- περ. 386 π.Χ.) υπήρξε  ο σημαντικότερος ποιητής της Αρχαίας Κωμωδίας. Κυριάρχησε για 40 χρόνια στο αττικό θέατρο παρακολουθώντας εκ του σύνεγγυς, με ζωηρό ενδιαφέρον, την πολιτική και την κοινωνική ζωή της Αθήνας του τέλους του 5ου π.Χ. αιώνα,  για την οποία αποτελεί σημαντική ιστορική πηγή, σατιρίζοντας στα έργα του πρόσωπα και γεγονότα και διακωμωδώντας τα ήθη της εποχής του, αλλά και καυτηριάζοντας τα κακώς κείμενα. Από τις 44 κωμωδίες του διασώζονται οι 11 πλήρεις. Ο Αριστοφάνης έζησε και τη χρυσή εποχή του Περικλή, ωστόσο οι περισσότερες κωμωδίες του συμπίπτουν, στο μεγαλύτερο μέρος τους, με μια εποχή που η αρμονία της αθηναϊκής δημοκρατίας είχε γίνει εύθραυστη εξαιτίας των Πελοποννησιακών Πολέμων και των εσωτερικών ελλείψεων. Είναι ο σημαντικότερος λόγος που ενεργοποίησε τον ποιητή για να βάλει μπρος τα όπλα της σάτιράς του.

Κορνήλιος Καστοριάδης - Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας

(Κωνσταντινούπολη 1922 - Παρίσι 1997)

Πολιτικός στοχαστής, οικονομολόγος και φιλόσοφος από τους μεγαλύτερους του 20ού αιώνα. Είχε πολιτογραφηθεί Γάλλος και ήταν εγκατεστημένος στο Παρίσι. Αντλώντας από ένα ευρύ φάσμα πηγών (αρχαία ελληνική παράδοση, επιστημολογία, κοινωνιολογία, γλωσσολογία, ψυχανάλυση) κινήθηκε με κεντρικό άξονα της σκέψης του το αίτημα της αυτονομίας. Έργα του Η γραφειοκρατική κοινωνία (1973), Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας (1975), Τα σταυροδρόμια του λαβυρίνθου (1978), κ.ά.

Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από το δεύτερο μέρος της πολύ ενδιαφέρουσας συνέντευξης που έδωσε στο Παρίσι στην Τέτα Παπαδοπούλου και δημοσιεύθηκε στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», στις 27 Μαρτίου 1994, με τίτλο «Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας», και αξίζει να δοθεί η δέουσα σημασία στην καθαρή οπτική του.

«Κλείστε τις οθόνες και ανοίξτε τα βιβλία»

Το έναυσμα μας δίνεται από δύο άκρως ενδιαφέρουσες έρευνες που αντλήσαμε από ένα άρθρο του Μανώλη Ανδριωτάκη, δημοσιογράφου και συγγραφέα, στην εφημερίδα Καθημερινή, και που όσον αφορά εμάς εξυπακούεται ότι όμοια  αποτελέσματα εξάγουμε βιώνοντας στο έπακρο τα ίδια ακριβώς στη δική μας καθημερινή ζωή και στις δικές μας τις πόρτες, μπροστά στις οποίες αντηχούν κουδουνάκια κινδύνου. Οι έρευνες επισημαίνουμε ότι αφορούν τις ΗΠΑ, ωστόσο θα ανακαλύψουμε ότι, παρά την απόσταση, δεν απέχουμε καθόλου, ξεκινώντας  από τα πιο προφανή συμπτώματα και  φθάνοντας έως τα αντίστοιχα συμπεράσματα για την ελληνική κοινωνία.

Ιερή δουλεία, ιερή πορνεία και εταίρες

Δύο εταίρες αλείφονται με αρώματα (500 π.Χ.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Ταρκυνίας

Ο  θεσμός της ιεροδουλίας ήταν καθιερωμένος σε πολλές θρησκείες και είχε διαδοθεί σε ολόκληρο τον χώρο της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής εξ αρχαιοτάτων χρόνων. Μαρτυρείται, με διαφορετικά έθιμα και δοξασίες φυσικά, σε Αίγυπτο, Βαβυλώνα, Φοινίκη, Παλαιστίνη. Νεαρές κοπέλες αφιερώνονταν στον πάνδημο έρωτα, μιμούμενες την ένωση του Ουρανού με τη Γη, του αρσενικού με το θηλυκό. Οι ιερόδουλοι ήταν δούλοι, αφιερωμένοι σε μια θεότητα ή σε ένα ιερό θεού, εν αντιθέσει προς τους ιδιωτικούς, βασιλικούς, δημόσιους δούλους. Τα μεγάλα ιερά, λόγω ακριβώς της ευρείας έκτασης και της κτημοσύνης των, είχαν ανάγκη από πολλούς δούλους για τη διακονία του ναού, των ιερέων, των επισκεπτών και για την καλλιέργεια των ιερών κτημάτων. Ήταν δούλοι κυρίως που προέρχονταν από αιχμαλωσία αλλά και ελεύθεροι πολλές φορές που εκουσίως αφιερώνονταν στους θεούς και στη θεία λατρεία. Στη δεύτερη αυτήν τάξη υπάγονταν και οι ιερόδουλες, οι οποίες προσέφεραν στους θεούς το αργύριο που συνέλεγαν. 

Γραικοί, Ρωμιοί, Έλληνες: μια παρεξήγηση

Είναι όροι που πολλές φορές μας ενοχλούν, επειδή νομίζουμε ότι είναι περιφρονητικοί ή κοροϊδευτικοί για το έθνος μας. Εντούτοις, μας προσδιορίζουν, και είναι δικά μας εθνικά ονόματα. Στη μακρόχρονη ιστορία του ελληνισμού οι έννοιες αυτές δεν είχαν πάντα το ίδιο εύρος, συχνά οι όροι που τις δήλωναν παραμερίστηκαν ή υποκαταστάθηκαν από άλλους, γεγονός που οφείλεται στις ιστορικές περιπέτειες, στις ιδεολογικές διαφοροποιήσεις που είτε προκλήθηκαν από αυτές τις περιπέτειες είτε συνδέθηκαν με την εμφάνιση νέων κοσμοθεωρητικών ρευμάτων. Εκφράζουν όμως και αυτοί την υπόσταση του ελληνισμού και τελικά έχουν ταυτιστεί άρρηκτα με αυτόν.

Κατά τον Αριστοτέλη Γραικοί είναι το παλαιότερο όνομα των Ελλήνων. Στα Μετεωρολογικά (352α) διαβάζουμε ότι την εποχή του κατακλυσμού του Δευκαλίωνα περί την Ελλάδα την αρχαίαν κατοικούσαν οι καλούμενοι τότε Γραικοί, τώρα δε Έλληνες.  Αυτήν την τοποθετεί, μάλιστα, στην Ήπειρο και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Δωδώνης και του Αχελώου. Παρά το μυθολογικό περιεχόμενο του χωρίου δεν πρέπει να προσπεράσουμε άκριτα τον Αριστοτέλη. Εξάλλου και η βασική συλλογιστική για την προέλευση και την εγκατάσταση των Ελλήνων στον ελληνικό χώρο τοποθετεί τον κύριο τόπο της καθόδου τους στη Δυτική Ελλάδα. Και ο Ησίοδος στους Καταλόγους κάνει μνεία ενός επώνυμου ήρωα, του Γραίκου, γιου του Δία και της Πανδώρας του Δευκαλίωνα. Συν τοις άλλοις, κάποιοι ισχυρίζονται ότι ο λυρικός ποιητής Αλκμάν (7ος  αι. π.Χ.) χρησιμοποιούσε το εθνικό αυτό όνομα, όπως φαίνεται από τον στίχο: «Γραίκες των Ελλήνων μητέρες», το οποίο όμως άλλοι ερμηνεύουν διαφορετικά, ότι δηλαδή σχετίζεται με τη λέξη γραυς=γρια, το οποίο μετασχηματίζει όπως η λέξη γυναίκες.

«Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος»

Ευδαίμων και ποιητικός ο νέος  χρόνος! Όπου ποίηση εννοείται «όχι μόνο η σύνθεση στίχων αλλά και η ανασύνθεση ζωής μεταφορικά και κυριολεκτικά».

“TΟΝ ΕΚΛΕΙΣΑΜΕ σ’ ένα μικρό κουτί μεταλλικό που τ’ ονομάσαμε «ωρολόγιον», και ησυχάσαμε. Όμως αυτό το κλασικό τικ τακ που απασχολούσε τους παλαιούς μυθιστοριογράφους μπορεί να είναι μέτρηση, μπορεί και διαμαρτυρία. Τίνος είναι, ο ένας του άλλου, δεσμώτης; Ποιος μας έδωσε το δικαίωμα να κάνουμε τον ήλιο τον ανίδεο μετρητή μας; Και τι ’ναι τα ημερονύχτια; Κέρματα που τα ρίχνουμε σ’ ένα τρύπιο κουμπαρά;