Ιερή δουλεία, ιερή πορνεία και εταίρες

Δύο εταίρες αλείφονται με αρώματα (500 π.Χ.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Ταρκυνίας

Ο  θεσμός της ιεροδουλίας ήταν καθιερωμένος σε πολλές θρησκείες και είχε διαδοθεί σε ολόκληρο τον χώρο της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής εξ αρχαιοτάτων χρόνων. Μαρτυρείται, με διαφορετικά έθιμα και δοξασίες φυσικά, σε Αίγυπτο, Βαβυλώνα, Φοινίκη, Παλαιστίνη. Νεαρές κοπέλες αφιερώνονταν στον πάνδημο έρωτα, μιμούμενες την ένωση του Ουρανού με τη Γη, του αρσενικού με το θηλυκό. Οι ιερόδουλοι ήταν δούλοι, αφιερωμένοι σε μια θεότητα ή σε ένα ιερό θεού, εν αντιθέσει προς τους ιδιωτικούς, βασιλικούς, δημόσιους δούλους. Τα μεγάλα ιερά, λόγω ακριβώς της ευρείας έκτασης και της κτημοσύνης των, είχαν ανάγκη από πολλούς δούλους για τη διακονία του ναού, των ιερέων, των επισκεπτών και για την καλλιέργεια των ιερών κτημάτων. Ήταν δούλοι κυρίως που προέρχονταν από αιχμαλωσία αλλά και ελεύθεροι πολλές φορές που εκουσίως αφιερώνονταν στους θεούς και στη θεία λατρεία. Στη δεύτερη αυτήν τάξη υπάγονταν και οι ιερόδουλες, οι οποίες προσέφεραν στους θεούς το αργύριο που συνέλεγαν. 

Την ιεροδουλία στην αρχή ασκούσαν όλες οι γυναίκες έως τη στιγμή του γάμου τους. Αργότερα, με την επιβολή της πατριαρχίας και της μονογαμίας της συζύγου, ιερόδουλες γίνονταν ορισμένες μόνο γυναίκες που υπηρετούσαν ως σκλάβες ή που αφιερώνονταν στον θεό, ή, ακόμη, που ασκούσαν την ιεροδουλία ως επάγγελμα. Με την πάροδο του χρόνου, όταν δημιουργήθηκαν τα πρώτα πορνεία με τη σημερινή έννοια του όρου, η ιεροδουλία ταυτίστηκε με την πορνεία, την οποία οι ιερόδουλες ασκούσαν σε επαγγελματική βάση.

Ερωτικό παιχνίδι δύο ανδρών με εταίρα (440 π.Χ.)
Μουσείο του Λούβρου

Στην Ελλάδα ο θεσμός της ιεροδουλίας αποτέλεσε τρόπον τινά, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, τροχοπέδη για τον μετριασμό της ανθρωποθυσίας. Ο μύθος της Ιφιγένειας, κατά τον οποίο η κόρη, αφού έγινε ιέρεια της Αρτέμιδος, διέφυγε τη θυσία, λέγεται ότι υποδηλώνει τον χαρακτήρα μιας ιεράς υπηρεσίας, που αντικαθιστά τον φόνο του θύματος.

Η ιεροδουλία κατέχει την πιο εξέχουσα θέση στο ιερό της Αφροδίτης στην Κόρινθο. Το μαρτυρεί μάλιστα πάπυρος του 3ου αιώνα π.Χ. που διασώζεται.  Στον ναό της Αφροδίτης της Κορίνθου υπηρετούσαν γυναίκες οι οποίες ονομάζονταν εταίραι ή χαμαιτύπαι. Ως γνωστόν, η πόλη αυτή, εξαιτίας της στρατηγικής θέσης της, ήταν τότε το μεγάλο λιμάνι που μπορούσε να ελέγχει τους δύο κόλπους από τις δύο πλευρές του Ισθμού, καθισταμένη  πλούσια λόγω του εμπορίου και όλων των οικονομικών δραστηριοτήτων που συνέβαλαν σε αυτό. Για την τιμητική θέση που κατείχαν οι ιερόδουλες στην Κόρινθο μας πληροφορεί ο Αθήναιος (13,573 C). Επίσης, ο Στράβων γράφει: (378) «Το της Αφροδίτης ιερόν ούτω πλούσιον υπήρξεν ώστε πλείους ή χιλίας ιεροδούλους εκέκτητο εταίρας, ας ανετίθεσαν τω θεώ και άνδρες και γυναίκες· και διά ταύτας ούν πολυωχλείτο η πόλις και επλουτίζετο· οι γαρ ναύκληροι ραδίως εξαναλήσκοντο και διά τούτω η παροιμία “ου παντός ανδρός εις Κόρινθος έσθ’ ο πλους”. Και, αλλού, ο ίδιος γεωγράφος γράφει: «πολύξεναι νεάνιδες αμφίπολοι Πειθούς εν αφνειώ Κορίνθω» (559). Το ίδιο ιστορεί ο γεωγράφος και για το όρος Έρυξ της Σικελίας, όπου ένα ιερό της Αφροδίτης βρισκόταν σε μια ιδιαίτερα εντυπωσιακή τοποθεσία, στην κορυφή ενός απότομου βράχου. Οι πιστοί και εκεί με τις προσφορές τους προσέφεραν ιερόδουλες στη θεά.

Εταίρα παίζει τον κόταβο

«Το ιερόν της Αφροδίτης ήτο τιμώμενον διαφερόντως ιεροδούλων γυναικών πλήρες το παλαιόν, ας ανέθεσαν κατ’ ευχήν οι τε εκ της Σικελίας και έξωθεν πολλοί· νυνί δε ώσπερ αυτή η κατοικία λειπανδρεί και των ιερών σωμάτων εκλέλοιπε το πλήθος» (σελ 272). Αυτή η ιδιαίτερη λατρεία του ιερού της Αφροδίτης και το φαινόμενο της ιεροδουλίας παρουσιάζεται και στην Κύπρο.

Ωστόσο, και απελεύθεροι πολλές φορές προτιμούσαν να εγγράφονται για να υπηρετούν τον ναό προκειμένου να εξασφαλίσουν την ελευθερία τους. Από επιγραφή της Αρκαδίας μαθαίνουμε ότι και στον ναό της Αλαίας Αθηνάς υπήρχαν ιερόδουλοι, καθώς επίσης και στη Δήλο. Επιπροσθέτως, και στον Πύθιο Απόλλωνα, κατά τον Αισχίνη (κ.Κτησιφ. 108), όσοι τυχόν συλλαμβάνονταν να ιεροσυλούν ή να ασεβούν στα ιερά κτήματα του μαντείου αφιερώνονταν ως δούλοι του θεού. Τέτοιου είδους αφιερώσεις εξακολούθησαν και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως παραδίδεται από επιγραφή που βρέθηκε στη Λάρισα: «Ο απελεύθερος Απολλοφάνης ανέθηκε τω αυτοκράτορι Καίσαιρι θεώ ιεράν κτήσιν και τα εν αυτώ σώματα και θρέμματα».

Στάμνος του Σμίκρου. Συμπόσιο με εταίρες και τον ίδιο τον αγγειογράφο
Περί το 510 π.Χ. Βρυξέλλες

Σε ορισμένες πόλεις της αρχαίας Ελλάδας, λοιπόν, που διακρίνονταν για τον πλούτο τους ή για  την πνευματική και την καλλιτεχνική ακμή τους, αναπτύχθηκε μια κατηγορία γυναικών, οι εταίρες, με σημείο εκκίνησης τις ιωνικές πόλεις της Μικράς Ασίας, που διακρίνονταν και για τον πλούτο τους αλλά και για τον τρυφηλό τρόπο ζωής των κατοίκων τους. Η αρχαία φιλολογική παράδοση αναφέρει ουκ ολίγα και ποικίλα ονόματα αυτών των γυναικών – «των τω σώματι» ή από του σώματος εργαζομένων «γυναικών», οι οποίες μάλιστα, σημειωτέον, διέθεταν και παρωνύμια. Τέτοιες γυναίκες είχαν και οι ήρωες των ομηρικών επών. Για παράδειγμα, ο Αγαμέμνων αρνιόταν να επιστρέψει τη Χρυσηίδα και ήθελε να την πάρει μαζί του στην πατρίδα του μαζί με τη νόμιμη σύζυγό του, την Κλυταιμνήστρα. Οι γυναίκες αυτές ονομάζονταν επίσης και παλλακές ή παλλακίδες, και ήταν σύζυγοι ως προς όλα τα άλλα εκτός από το νομικό προσόν, το δικαίωμα δηλαδή του πολίτη, γι’ αυτό και τα παιδιά τους λέγονταν νόθα.  Αργότερα, στην Κόρινθο, ανάμεσα στις άσημες υπήρξαν και περιώνυμες, όπως η περιβόητη Λαΐς, που είχε το παρωνύμιο Αξίνη, επειδή ήταν αυστηρή στις αξιώσεις της, και υπήρξε φίλη των δύο αντίθετων φιλοσόφων, του κυνικού Διογένους του Σινωπέως και του Αριστίππου του Κυρηναίου. Επίσης, στο Κράνειο άλσος της Κορίνθου υπήρχε τέμενος και ναός της Μελαινίδος Αφροδίτης, όπου υπηρετούσαν «ως πλείσται εταίραι». Σε αυτόν τον τόπο προσευχήθηκαν εκείνες, όταν έγινε η εκστρατεία των Περσών, για τη σωτηρία των Ελλήνων.

Η Φρύνη στον Άρειο Πάγο, έργο του Ζαν Λεόν Ζερόμ (1861) 

Εταίρες ανέθεταν στη θεά και ιδιώτες. Ο Αθήναιος, λόγου χάρη, γράφει ότι ο Κορίνθιος Ξενοφών υποσχέθηκε να προσφέρει, αν νικούσε, εταίρες στη θεά, κάτι το οποίο όντως πραγματοποίησε, με τον Πίνδαρο να γράφει ένα εγκώμιο για το γεγονός. Επίσης, μνημονεύει εταίρες σπουδαίων ανδρών και βασιλέων, όπως τη Θαΐδα και την Αττική, εταίρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την Αγαθόκλεια του Πτολεμαίου του Φιλοπάτορος, τη Λάμια του Δημητρίου του Πολιορκητή, την Τιμάνδρα του Αλκιβιάδη, τη διάσημη Φρύνη τη Θεσπική, εταίρα του Πραξιτέλη, που αποτέλεσε και πρότυπό του για το άγαλμα της Κνιδίας Αφροδίτης και του Απελλή για εκείνο της Αναδυομένης, όταν, σύμφωνα με το γνωστό ανέκδοτο, έλαβε ως δώρο από τον Πραξιτέλη το περίφημο έργο του, Έρως, το ανέθεσε στο ιερό του θεού στις Θεσπιές, ενώ στο βάθρο του χαράχθηκε και σχετικό επίγραμμα. Ένα δεύτερο έργο του ίδιου καλλιτέχνη, τον Σάτυρο, το έστησε στην Αθήνα, στην οδό Τριπόδων. 

Η Φρύνη σύρθηκε στο δικαστήριο με την κατηγορία ότι ήθελε να εισάγει μια νέα θεότητα από τον ρήτορα Ευθία, επειδή τον απέρριψε. Την εκπροσώπησε ο πρώην εραστής της Υπερείδης ο οποίος, λίγο πριν από την έκδοση της απόφασης, της τράβηξε τα ρούχα αποκαλύπτοντας το υπέροχο κορμί της, ίδιο με αυτό της θεάς Αφροδίτης.Φυσικά, αθωώθηκε.

Πολλές εταίρες, οι οποίες εκτός από τη σωματική ωραιότητα και χάρη είχαν και πνευματικότητα, γνωρίζοντας ότι η ηλικία και η ομορφιά παρέρχονται, συναναστρέφονταν φιλοσόφους, ποιητές και καλλιτέχνες και αποκτούσαν έτσι γνώσεις με τις οποίες έθελγαν και κατακτούσαν σπουδαίους και επιφανείς άνδρες, τους οποίους επηρέαζαν καλώς ή κακώς. Μία από αυτές που έγιναν διάσημες για την παιδεία τους ήταν και η Ασπασία από τη Μίλητο, δεύτερη σύζυγος του μεγάλου Περικλή.

Άνδρας χαριεντίζεται με εταίρα
Ερυθρόμορφη κύλικα του 490-480 π.Χ.
Μουσείο του Λούβρου

Να σημειώσουμε ότι η κατώτερη τάξη ανάμεσα σε αυτές τις γυναίκες ήταν οι πόρνες, δούλες, αιχμάλωτες πολέμου ή που είχαν αρπαχθεί από πειρατές ή είχαν προωθηθεί στο επάγγελμα παιδιόθεν,  οι οποίες ζούσαν σε ιδιωτικά ή δημόσια σπίτια ή σε καπηλειά και πωλούσαν τις υπηρεσίες τους για ένα μικρό κέρμα. Μεγάλος αριθμός γυναικών-πορνών εργαζόταν στα ιδιωτικά «οικήματα», τα οποία διηύθυναν οι «πορνοβοσκοί», γυναίκες ή άνδρες, μέτοικοι ή απελεύθεροι.

Εκτός από τους φίλους των εταιρών  που τις τιμούσαν και τους ανέθεταν αφιερώματα, τις τιμούσαν και οι πόλεις. Ο Παυσανίας  αναφέρει ότι οι Αθηναίοι έστησαν στην Ακρόπολη χάλκινη λέαινα προς τιμήν της Λέαινας, φίλης του τυραννοκτόνου Αριστογείτονος, η οποία σκοτώθηκε από τον Ιππία χωρίς να αποκαλύψει τίποτε από τη συνωμοσία. Ο περιηγητής Παυσανίας αλλά και άλλοι συγγραφείς λέγουν ότι οι περικτίονες ανέθεσαν στους Δελφούς προς τιμήν της Φρύνης επίχρυσο ανδριάντα πάνω σε κίονα από πεντελικό μάρμαρο, έργο του Πραξιτέλη, με την επιγραφή «Φρύνη  Επικλέους Θεσπική», και τον τοποθέτησαν ανάμεσα στους ανδριάντες των βασιλέων της Σπάρτης Αρχιδάμου και της Μακεδονίας Φιλίππου.

Ο αριθμός των εταιρών που παραδίδεται είναι πολύ μεγάλος. Όσον αφορά το αντίτιμο για το έργο που προσέφεραν, ο μισθός ήταν πάρα πολύ καλός, αποσπώντας από τους άνδρες υπέρογκα ποσά και δώρα και αποβλέποντας ακόμη και στις κληρονομιές τους. Οι γυναίκες αυτές, που ξεχώριζαν με τα πλούσια και επιδεικτικά ρούχα τους, τα πολλά κοσμήματα, τον έντονο καλλωπισμό και το λικνιστικό τους βάδισμα, σύμφωνα με την παράδοση, φορούσαν υποδήματα που στη σόλα τους ήταν σχηματισμένη με καρφιά η λέξη «ακολούθ(ε)ι, η οποία, αποτυπωμένη στο έδαφος, αποτελούσε πρόκληση. 

Εν γένει, οι εταίρες, εκτός από την παιδεία που διέθεταν πολλές από αυτές, υπήρξαν ξεχωριστές προσωπικότητες, προκαλούσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αρκετές μάλιστα εμφανίζονταν με κάποια καλλιτεχνική ιδιότητα, αυλητρίδες, ορχηστρίδες, κιθαρίστριες. Έχουν ανασκαφεί πλείστα αγγεία ή όστρακα του 5ου π.Χ. αιώνα, στα οποία παριστάνονται εταίρες σε σκηνές συμποσίων, γυμνές, ξαπλωμένες, να παίζουν τον κότταβο, το δημοφιλές παιχνίδι δεξιοτεχνίας των συμποσίων.

 Μαρίνα Μαραγκού
TEXNOGRAFIA