Τυραννίς και τύραννοι

Σύνταγμα των τυραννοκτόνων
Αρμόδιου και Αριστογείτονα
Αντίγραφο από την έπαυλη του Αδριανού

Τη λέξη τύραννος είναι περισσότερο πιθανόν να τη δανείστηκαν οι Έλληνες από κάποια ξένη γλώσσα, μάλλον λυδικής προέλευσης, και απαντάται πρώτη φορά στα ποιήματα του Αρχίλοχου του Πάριου. Σήμερα τυράννους καλούμε αποκλειστικά τους σκληρούς και καταπιεστικούς ηγέτες. Ωστόσο, στην αρχαιότητα η λέξη τύραννος έχει τη δική της ιστορία, που έδωσε το στίγμα της για την αλλαγή της πολιτικής εξέλιξης του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Κατά τη διάρκεια των λεγόμενων σκοτεινών αιώνων, κατά τον 9ο  και τον 8ο  αιώνα π.Χ., η συνηθισμένη μορφή διακυβέρνησης ήταν η μοναρχία, η βασιλεία. Μολονότι η πολιτειακή εξέλιξη για κάθε πόλη-κράτος υπήρξε διαφορετική, με το ξεκίνημα του ιστορικού βίου της πόλης-κράτους, στα περισσότερα από τα κράτη η αριστοκρατία θα καταλύσει την εξουσία των βασιλέων, που παρακμάζει, και θα την αναλάβουν πλέον οι άριστοι, εκείνοι που αντλούν τη δύναμή τους από την καταγωγή και την ιδιοκτησία γης, μια κληρονομική αριστοκρατία πολεμιστών που κατέχει άλογα και όπλα.

Ιππέας μπροστά στο άλογό του μαζί με έναν τελετάρχη και έναν βοηθό.
442-438 π.Χ. (λίθος της δυτικής ζωφόρου του Παρθενώνα).

Εντούτοις, οι οικονομικές εξελίξεις που διαμορφώθηκαν λόγω της ανάπτυξης της βιοτεχνίας και του εμπορίου θα φέρουν στην επιφάνεια κοινωνικές ομάδες βιοτεχνών, εμπόρων και τεχνιτών, με έρεισμα τη νομισματική οικονομία. Εν τω μεταξύ, ένας άλλος παράγοντας που συνέβαλε στην κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας  σχετίζεται με μια στρατιωτική καινοτομία που έλαβε χώρα εκείνη την περίοδο, την αποκαλούμενη οπλιτική φάλαγγα. Οι συνθήκες που θα διαμορφωθούν από τους κατακτητικούς πολέμους, τις συγκρούσεις και για την υπεράσπιση της πόλης συμβάλλουν καθοριστικά στην ανάγκη απόκτησης της ιδιότητας του πολεμιστή και από έτερους πολίτες που έχουν την οικονομική ευχέρεια να κατέχουν όπλα και άλογα με δικά τους έξοδα. Θα αναπτυχθεί  τοιουτοτρόπως η ιδέα της ισότητας σε μια πόλη πια των οπλιτών. Ως συνέπεια τούτου, στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. θα δημιουργηθούν συγκρούσεις μεταξύ των ευπόρων και του πλήθους, με επακόλουθο την προσπάθεια αντιμετώπισής τους εν μέρει με την κωδικοποίηση του άγραφου, εθιμικού δικαίου από τους νομοθέτες ή αισυμνήτες (Πιττακός στη Μυτιλήνη, Λυκούργος στη Σπάρτη, Δράκων και Σόλων στην Αθήνα), καθώς οι αγρότες βρίσκονται σε ένδεια, και η δουλεία εξαπλούται, λόγω της αδυναμίας τους να πληρώσουν τα χρέη τους. Θα προκύψει λοιπόν, αφού διευρυνθεί η πολιτική βάση, μια νέα μορφή πολιτεύματος, η ολιγαρχία, βασισμένη στο εισόδημα, τα τιμήματα, στον πλούτο τουτέστιν, που ανοίγει διάπλατα τις πόρτες για την κοινωνική ιεραρχία ανάμεσα στους πολίτες.

Αμφορέας με παράσταση τυραννοκτόνου

Λόγω των μεγάλων αντιθέσεων, τα κοινωνικά και τα οικονομικά προβλήματα δεν θα επιλυθούν βέβαια και, τουναντίον, θα έχουν ως αποτέλεσμα την ευρεία δυσαρέσκεια του πλήθους από την άσκηση της εξουσίας των αριστοκρατών, που αναπόφευκτα θα προκαλέσει μια πολύμορφη κρίση. Θα δοθεί τότε η ευκαιρία να αναδειχθούν προσωπικότητες, άνδρες φιλόδοξοι, που έχουν έλθει σε ρήξη με τους άλλους ευγενείς και είναι αρεστοί στο πλήθος, οι οποίοι θα καταλάβουν την εξουσία στο όνομα των αδικημένων και καταπιεσμένων. Εγκαθιδρύεται επομένως ένα είδος μοναρχίας, μια προσωποπαγής εξουσία που διαφέρει από τη βασιλεία εφόσον προκύπτει σφετερισμός της εξουσίας, άρα της λείπει η νομιμότητα. Οι τύραννοι θεωρήθηκαν δυνάστες είτε για προσωπικούς είτε για ιδεολογικούς λόγους. Από αυτή την πολιτική εξέλιξη προκύπτει η αρχαία έννοια της λέξης τυραννία.

Να σημειώσουμε ότι πολλοί από τους τυράννους αναδείχθηκαν σε ευφυείς ηγεμόνες που φρόντισαν για την ανάπτυξη της πόλης τους και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Θρασύβουλος της Μιλήτου, που στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ. υπερασπίστηκε την πόλη του από τους Λυδούς, και ο Πολυκράτης της Σάμου, τον 6ο αιώνα π.Χ., ο οποίος ανέδειξε σε μεγάλη δύναμη το νησί του πραγματοποιώντας σημαντικά έργα (π.χ. το ευπαλίνειο όρυγμα) και βελτιώνοντας τη ζωή των πολιτών, αναγκάζοντας, παρ’ όλα αυτά, τους δύο σύγχρονούς του ποιητές, Αλκαίο και Σαπφώ, να οδεύσουν προς την εξορία, και τον Πυθαγόρα να μετοικήσει στην Ιταλία για να ιδρύσει τη σχολή του.

Στην Κόρινθο, στα μέσα του 7ου αι. π.Χ., ο Κύψελος, συγγενής των Βακχιαδών, ανέτρεψε το ολιγαρχικό καθεστώς που είχαν εγκαθιδρύσει εκείνοι και ανήλθε στην εξουσία. Ακολούθησε ο γιος του Περίανδρος που ηγήθηκε της πόλης επί περίπου 40 χρόνια και καθιερώθηκε ως χαρακτηριστικός τύπος κακού τυράννου. Στην εποχή του Περιάνδρου η Κόρινθος αναδείχθηκε σε μία από τις πλουσιότερες και ισχυρότερες ναυτικές πόλεις της Ελλάδας. Η τυραννίδα ανατράπηκε λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Περιάνδρου, στα τέλη του 580 π.Χ. Επίσης, την ίδια περίοδο με τον Κύψελο στην Κόρινθο ηγήθηκε της πόλης των Μεγάρων ο Θεαγένης, ο οποίος συνέβαλε στον οικονομικό και στον πνευματική βίο της πόλης αυτής, καθιστώντας την μητροπολιτικό κέντρο με πολλές αποικίες. Η Σικυώνα, πάλι, με την οικογένεια των Ορθαγοριδών,  θα διατηρηθεί για περισσότερο από έναν αιώνα (7ος αι.-510 π.Χ.), συντελώντας στην εξασθένιση της παλαιάς αριστοκρατίας και στη διεύρυνση έκτοτε του κύκλου της πολιτικής ζωής.

Η τυραννίς, επίσης, επικράτησε σε πολλές πόλεις της Σικελίας, ευνοημένη από τις ιδιαίτερες συνθήκες, εξαιτίας των έντονων αντιπαραθέσεων του γηγενούς πληθυσμού με τα διαδοχικά κύματα των αποίκων, αλλά και το ότι συνόρευαν με τους Ετρούσκους και τους Καρχηδόνιους, μια συνεχόμενη απειλή για τους αποίκους. 

Στη συνέχεια, έχουμε στην Αθήνα την τυραννίδα των Πεισιστρατιδών, γνωστή από τις αφηγήσεις του Αριστοτέλη και του Ηροδότου, οι οποίοι θεωρούν ότι η τυραννίδα επήλθε ως κατακλείδα της διαμάχης των τριών παρατάξεων – Πεδινοί, Παράλιοι και Διάκριοι (οι φτωχοί, άνθρωποι των λόφων).

Ο τύραννος Πεισίστρατος

Παρότι ο Πεισίστρατος (600-527 π.Χ.) ανήκε στην ίδια αριστοκρατία που εξουσίαζε την πόλη, επέλεξε να γίνει ο προστάτης του δήμου, αφ’ ενός για να ικανοποιήσει την προσωπική του φιλοδοξία και, αφ’ ετέρου, καθώς ήταν ένας έξυπνος τρόπος να καρπωθεί τη λαϊκή δυσαρέσκεια των χωρικών, επωφελούμενος την πολιτική και την κοινωνική αστάθεια που γνώρισε η Αττική μετά τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα.  Τα ερείσματα που διέθετε ο Πεισίστρατος του επέτρεψαν να καταλάβει την εξουσία τρεις φορές και να την ασκήσει, παρά τη μεσολάβηση δύο εξοριών,  επί μακρό χρονικό διάστημα. Με πρόσχημα έναν τραυματισμό του (παραδίδεται ως αυτοτραυματισμός) επέτυχε  από τη λαϊκή συνέλευση τη συγκρότηση προσωπικής φρουράς  από κορυνηφόρους άνδρες, οπλισμένους με ρόπαλα, καταφέρνοντας έτσι να κυριεύσει την Ακρόπολη. Ήταν η σηματοδότηση της έναρξης για την Αθήνα μιας περιόδου τυραννίδας που θα διαρκούσε ως την πτώση του Ιππία, το 510 π.Χ., μη όντας εύκολο να διακρίνει κανείς το έργο του Πεισιστράτου από εκείνο που συνέχισαν οι γιοι του μετά τον θάνατό του. Ασκώντας μια πολιτική ευνοϊκή για τον δήμο των αγροτών, ο Πεισίστρατος ξεκινάει την κοπή των πρώτων αθηναϊκών νομισμάτων. Όπως όλοι οι τύραννοι, οι Πεισιστρατίδες θέλησαν να αυξήσουν το γόητρο της πόλης τους με μια πολιτική δημοσίων έργων. Παραδείγματα χαρακτηριστικά για τον Πεισίστρατο, ένας μεγάλος ναός της Αθηνάς στην Ακρόπολη, το Ολυμπιείον που θα ολοκληρωνόταν αργότερα από τον Αδριανό, ανέγερση του βωμού των Δώδεκα θεών στην αγορά, πολλοί άλλοι ναοί, και για την ύδρευση της πόλης, κάλυψε την παλαιά πηγή της Καλλιρόης και κατασκεύασε την Εννεάκρουνο, μια κρήνη με εννέα στόμια, που προμήθευε όλη την Αθήνα με νερό.

Η αρχαία Κόρινθος

Οι τύραννοι, εκτός από τον εξωραϊσμό της πόλης τους, προσείλκυσαν σε αυτήν καλλιτέχνες και συγγραφείς. Την εποχή αυτήν γεννιέται η μεγάλη αττική γλυπτική, συγκεντρώνονται τα ορφικά ποιήματα και οι χρησμοί από τον Ονομάκριτο, ο οποίος φαίνεται να συλλέγει και να εκδίδει και τα ομηρικά έπη. Οι λυρικοί ποιητές,  Σιμωνίδης και Ανακρέων, φιλοξενήθηκαν στην Αυλή των τυράννων και στο πλαίσιο της θρησκευτικής πολιτικής, με προεξάρχουσα τη λατρεία του Διονύσου και τις παλλαϊκές εορτές, έχουμε τη γέννηση της τραγωδίας με τον Θέσπι.  Επίσης, με στόχο την ενότητα της πόλης, τα Μεγάλα Παναθήναια αποκτούν ιδιαίτερη λάμψη.

Η ευμάρεια της πόλης των Αθηνών επί τυραννίας συνεχίστηκε και μετά τον θάνατο του Πεισίστρατου,  από τους γιους του, Ιππία και Ίππαρχο. Μην ξεχνάμε φυσικά ότι εξαιτίας της δολοφονίας του Ίππαρχου, το 514 π.Χ., απονεμήθηκε στους δύο δολοφόνους (Αρμόδιο και Αριστογείτονα) ο τίτλος των τυραννοκτόνων και τους επιδαψιλεύθηκαν ύψιστες τιμές. Κατόπιν, η τυραννία του Ιππία έγινε σκληρότερη με αποτέλεσμα οι Αθηναίοι αριστοκράτες να στραφούν στους Σπαρτιάτες ζητώντας βοήθεια. Ο βασιλιάς Κλεομένης Α’ πολιορκεί την Αθήνα και αναγκάζει τον Ιππία σε φυγή. Την επαύριον της πτώσης του Ιππία άρχισε η διαμάχη του Αλκμεωνίδη Κλεισθένη, γιου του εχθρού του Πεισίστρατου, και του Ισαγόρα. Από τη σύγκρουση αυτήν θα προέκυπτε η πιο σημαντική μεταρρύθμιση που γνώρισε ποτέ στην ιστορία της η Αθήνα, ανοίγοντας τον δρόμο προς ένα νέο καθεστώς, τη δημοκρατία. 

Το Ολυμπιείον

Παρ’ όλα αυτά, μια άλλη κηλίδα που σημαδεύει την ιστορία της Αθήνας είναι και οι Τριάκοντα Τύραννοι. Μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου οι Λακεδαιμόνιοι θα επιβάλουν στους ταπεινωμένους και γονατισμένους Αθηναίους ένα ολιγαρχικό καθεστώς τρόμου από τριάντα δεσποτικούς άρχοντες, οι οποίοι καθίστανται απόλυτοι κύριοι της πόλης, με επικεφαλής τον Θηραμένη και τον Κριτία, ο οποίος μετά θα καταδικάσει σε θάνατο τον πρώτο και θα κυριαρχήσει. Περί τους οκτώ μήνες οι Τριάκοντα θα εξοντώνουν τους δημοκρατικούς σφαγιάζοντάς τους ανελέητα (περίπου 1.500). Στο τέλος του θέρους του 403 π.Χ. ο Κριτίας ανατρέπεται από τον Θρασύβουλο και η Αθήνα γίνεται ξανά δημοκρατία.

Στην Ανατολή, οι Πέρσες συχνά χρησιμοποίησαν τους τυράννους για να ελέγξουν τις ελληνικές πόλεις της αυτοκρατορίας τους. Στη Δύση, όπου είχε ριζώσει η στρατιωτική μοναρχία, η δημοτικότητα του Γέλωνος των Συρακουσών απορρέει από τη νίκη του επί των Καρχηδονίων, το 480 π.Χ., του αδελφού του Ιέρωνα, το 474 π.Χ., επί των Ετρούσκων, και του ισχυρότερου από όλους, του Διονύσιου Α’ των Συρακουσών, ο οποίος ανέλαβε την εξουσία εκμεταλλευόμενος τη νέα απειλή της πόλης από τους Καρχηδόνιους.

Ιέρων Β' των Συρακουσών

Το τέλος των περισσοτέρων τυράννων υπήρξε βίαιο. Οι απόπειρες δολοφονίας εις βάρος αυτών των επιτήδειων και χειραγωγών, και η πτώση τους, εκφράζουν σαφώς  το πώς οι πολίτες διέκειντο απέναντί τους. Η δολοφονία του τυράννου, τις περισσότερες φορές, εθεωρείτο ανδραγάθημα για αυτόν που τη διέπραττε. Οι τυραννοκτόνοι κατατάσσονταν ανάμεσα στους ήρωες μιας πόλης.

Εν συνόψει, οι μεγάλοι τύραννοι αναδείχθηκαν σε ευφυείς ηγεμόνες, προωθώντας τις τέχνες και αφήνοντας παρακαταθήκη ονομαστά οικοδομήματα και συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ευημερία των υπηκόων τους. Επιπλέον, οι πρώιμες τυραννίδες διευκόλυναν γενικά τη μετάβαση από την κλειστή αριστοκρατία σε πιο φιλελεύθερα πολιτεύματα. 

Ευπαλίνειο όρυγμα

Το ενδιαφέρον τους όμως για την πολιτική ήταν ανασταλτικό εφόσον οι Έλληνες δεν μπόρεσαν ποτέ να ανεχθούν ένα πολίτευμα στο οποίο δεν συμμετείχαν και για αυτό τον λόγο η διατήρηση των τυραννίδων έγινε δυνατή μόνο με τη βία ή λόγω εξαιρετικών συνθηκών. Σε σχετικά πρώιμους χρόνους, λοιπόν, η τυραννίς προσέλαβε αρνητική σημασία και κατέστη ένα πολίτευμα μισητό για ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Μάλιστα, στην πλατωνική αξιολόγηση των πολιτευμάτων ο σοφός βασιλιάς καταλαμβάνει την κορυφή της κλίμακας, ενώ ο τύραννος, ο χείριστος και πιο δυστυχισμένος από όλους τους ανθρώπους, βρίσκεται στη βάση της ενώ στον Αριστοτέλη, θεωρήθηκε το χειρότερο όλων των πολιτευμάτων.

Μαρίνα Μαραγκού

Πηγές:
Κλοντ Μοσέ: Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (εκδόσεις Παπαδήμα)
ΕΑΠ, Ελληνική ιστορία, ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, τόμος Α’
Εγκυκλοπαίδεια, ΠΛΜ (εκδόσεις ΠΑΠΥΡΟΣ)

---