Η φιλοσοφική θεωρία του Σωκράτη

Την κοσμολογική περίοδο της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας (που αφορούσε το κύριο μέλημα των Προσωκρατικών ή αλλιώς φυσικών φιλοσόφων να λύσουν το μεταφυσικό πρόβλημα της φύσης και της γένεσης του κόσμου) ακολούθησε η ανθρωποκεντρική περίοδος.

Η περίοδος αυτή τοποθετείται στην Αθήνα, τη μεγαλύτερη και ισχυρότερη πόλη-κράτος και το σημαντικότερο πνευματικό κέντρο κατά τον 5ο αι. π.Χ.

Και φυσικά εγκαινιάζεται από τον κορυφαίο φιλόσοφο Σωκράτη, ο οποίος θα στρέψει οριστικά πλέον την προσοχή από τη φύση στον ίδιο τον άνθρωπο και στο νόημα της ύπαρξής του. Με τη διδασκαλία του πραγματοποίησε μια σειρά από μοναδικά επιτεύγματα τα οποία έθεσαν περαιτέρω τα θεμέλια της δυτικής σκέψης και φιλοσοφίας:

Θεμελίωσε επιστημονικά την ηθική, δίνοντας έμφαση σε ηθικά ζητήματα, στην αυτογνωσία και στον εσωτερικό στοχασμό.

Καθιέρωσε έναν νέο τρόπο του σκέπτεσθαι, την αφηρημένη σκέψη, με την αναζήτηση της καθολικότητας και της αφαίρεσης μέσα από την ποικιλία τού επί μέρους και του συγκεκριμένου.

Υποστήριξε τα πρωτεία της μεθόδου και άνοιξε τον δρόμο για τη γένεση της λογικής.

Βρισκόμαστε σε μια εποχή που οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούν στην Αθήνα από το 431 π.Χ. και μετά είναι διαφορετικές, και βεβαίως γεννούν άλλους ανθρώπινους προβληματισμούς και συμπεριφορά, ενώ το ενδιαφέρον πλέον των πολιτών στρέφεται στην προσπάθεια εξασφάλισης προσωπικής επιτυχίας και επικράτηση στη δημόσια ζωή της Αθήνας.

Όταν λοιπόν κάνει την είσοδό του ο Σωκράτης στην αθηναϊκή φιλοσοφική σκηνή, επικρατούν οι σοφιστές – εισηγητές της υποκειμενικής σχετικοκρατίας και του γνωσιολογικού μηδενισμού και οι ίδιοι ισχυριζόμενοι ότι μπορούν να διδάξουν την «αρετή», δηλαδή την επιδεξιότητα για υπεροχή και προσωπική επιτυχία στη ζωή. 

Ο Σωκράτης ετοιμάζεται να πιεί το κώνειο. Λεπτομέρεια από τον πίνακα
του Δαβίδ «Ο θάνατος του Σωκράτη»

Ο Σωκράτης θεωρούσε αυτόν τον σχετικισμό ιδιαίτερα επικίνδυνο και από γνωσιολογική αλλά και από ηθική πλευρά. Έτσι, αντιπρότεινε το περίφημο αξίωμά του: «η αρετή είναι γνώση», ήτοι η αρετή μπορεί να αποκτηθεί μέσα από την απόλυτη και ορθή γνώση. Πίστευε ότι υπάρχει δυνατότητα για αληθινή και απόλυτη γνώση, διότι, όπως ο ίδιος έλεγε, υπάρχει μια ηθική συνείδηση, κοινή σε όλους τους ανθρώπους, όπου όλες οι ηθικές αρχές και έννοιες (δικαιοσύνη, σωφροσύνη, αυτοκυριαρχία, κ.ά.) βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση και είναι καθορισμένες σύμφωνα με καθολικά –αποδεκτά, αντικειμενικά– κριτήρια, που αποτελούν απόλυτα ηθικά πρότυπα. Μόλις οι άνθρωποι κατόρθωναν να αποσαφηνίσουν και να κατακτήσουν τη γνώση αυτή που υπάρχει μέσα τους θα ήταν σε θέση να ανακαλύψουν τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής και να αποκτήσουν τη γενική ανθρώπινη αρετή. 

Ο Σωκράτης έθεσε σκοπό της ζωής του να βοηθήσει σε αυτό και, σε αντίθεση με τους Προσωκρατικούς, εισήγαγε τη θεωρία της γνώσης, όχι επί τη βάσει υλικών αρχών αλλά ηθικών εννοιών οι οποίες κυβερνούν τις πράξεις των ανθρώπων.

Άλλο ένα σημαντικό αξίωμα του Σωκράτη ήταν η «ενότητα των αρετών», ότι δηλαδή οι ηθικές αρετές είναι αλληλένδετες – αν έχεις αποκτήσει τη μία, τις έχεις αποκτήσει όλες, αφού οι διάφορες αρετές έχουν ως κίνητρο την ίδια ορθολογική σκέψη και αποτελούν απλώς εκφράσεις της μιας και μοναδικής αρετής.

Ο πίνακας του Δαβίδ

Στο επιχείρημα αυτό μια τελευταία βαθμίδα ήταν ότι «η αρετή είναι ευδαιμονία», εφόσον κάθε άνθρωπος με ορθή γνώση θα αναζητήσει τις πράξεις εκείνες που οδηγούν προς την ευδαιμονία. Αυτό οδήγησε προς το άλλο «σωκρατικό παράδοξο», ότι «ουδείς εκών κακός», επειδή η κακία οφείλεται στην άγνοια κατά τον φιλόσοφο.
Η μέθοδος διδασκαλίας που χρησιμοποιούσε ήταν εξίσου αξιόλογη και νεωτεριστική: διατυπώνει ερωτήσεις σε όλους τους ανθρώπους ενώ συγχρόνως διδάσκει (σωκρατική ειρωνεία) και καθοδηγεί τον συνομιλητή του να αναζητήσει ηθικές πράξεις σχετικά με την έννοια που εξετάζει και με επαγωγικό συλλογισμό να εξάγει έναν γενικό ορισμό ο οποίος αντιστοιχεί σε ένα απόλυτα ηθικό πρότυπο (μαιευτική) για να βαδίσει στον δρόμο της αλήθειας (διαλεκτική). Για αυτόν τον λόγο ο μέγας φιλόσοφος δεν έγραψε απολύτως τίποτε. 

Μια μεγάλη ακόμη συμβολή του Σωκράτη ήταν ίδια η προσωπικότητά του, η ταπεινοφροσύνη, η αξιοπρέπειά του, το γεγονός ότι αναγνώριζε την άγνοιά του (εν οίδα ότι ουδέν οίδα), την οποία αντέταξε στην αλαζονική παντογνωσία των σοφιστών.

---