Ο Επίκουρος και ο «Κήπος» με τη φιλοσοφία της ηδονής

Σάμος 341 – 270 π.Χ.

Έπειτα από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη η φιλοσοφία δίνει πλέον έμφαση στο θέμα της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο και στα ηθικά προβλήματα. Έτσι, στρέφεται προς τον ατομικισμό. Οι λόγοι: η «κρίση της πόλης» που έχει αρχίσει από τα τέλη του 5ου αιώνα και συνεχίζεται όλον τον 4ο, καθώς και οι νέες συνθήκες που επικράτησαν με την ίδρυση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των βασιλείων στα οποία κατατεμαχίστηκε.

Μετά τη διάλυση της πόλης-κράτους και τον κλονισμό της θρησκείας και της ηθικής, οι πολίτες, στον νέο και απέραντο αυτόν κόσμο, νιώθουν απομονωμένοι και αδύναμοι αναζητώντας μέσα τους πια δικές τους αρχές και νέα ιδεώδη για να αποκτήσουν μια νέα ταυτότητα απέναντι στο κοινωνικό σύνολο. Δύο άλλα χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι ότι το κέντρο της ελληνικής φιλοσοφίας δεν είναι μόνο η Αθήνα, αλλά και ότι δεν έχουμε πλέον να κάνουμε με προσωπικότητες αλλά με φιλοσοφικά ρεύματα.

Μία από αυτές τις φιλοσοφικές τάσεις είναι και η Επικούρεια Σχολή που ιδρύθηκε από τον Επίκουρο, ο οποίος γεννήθηκε στη Σάμο από Αθηναίους γονείς που βρίσκονταν εκεί ως κληρούχοι για την αντιμετώπιση της απειλής της αποστασίας της Σάμου από τη Δεύτερη Ναυτική Συμμαχία. Ο Επίκουρος είχε και αυτός τις δικές του εμπειρίες από την εξωτερική και την εσωτερική πτώση της Αθήνας – από τη μετατροπή του αθηναϊκού κράτους σε απλό αντικείμενο της πολιτικής άλλων. Σε ηλικία 18 χρόνων γύρισε στην πατρίδα του για να εκπληρώσει τα στρατιωτικά του καθήκοντα, έπειτα περιπλανήθηκε επί 15 έτη στην Κολοφώνα, στη Λάμψακο και στη Μυτιλήνη και κατόπιν εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα, όπου αποφάσισε «συστήσασθαι σχολήν» (Διογ. Λαέρτιος), ιδρύοντας τον Κήπο, σε ένα μικρό κτήμα λίγο έξω από την πόλη, όπου έζησε και δίδαξε επί 35 χρόνια ως τον θάνατό του. Οι πληροφορίες που έχουμε είναι για μια κοινότητα ανοιχτή σε όλους που διαβιούσε  ήσυχα και λιτά, σε αυτήν ανήκαν άνδρες, γυναίκες, σκλάβοι, και μερικές εταίρες, και είχε αναγάγει τη φιλία σε ύψιστη σημασία.

Ένα συνοπτικό διάγραμμα της φιλοσοφίας του

Σύμφωνα με τους Επικούρειους η ευδαιμονία συνίσταται στην ψυχική ηρεμία (αταραξία) και επιτυγχάνεται με την αναζήτηση της ηδονής. Με τον όρο ηδονή δεν εννοείτο αυτή που βρίσκεται στις απολαύσεις και στις διασκεδάσεις («ενεργή» ή «κινητική» ηδονή, ηδονή εν κινήσει), αλλά αυτή που συνοδεύει την πλήρη απουσία πόθου και πόνου (απονία), με άλλα λόγια τη σωματική υγεία και την ψυχική ηρεμία («στατική» ηδονή, ηδονή καταστηματική). Γι’ αυτό, στη φιλοσοφία του Επίκουρου κατέχει εξαιρετική θέση η φρόνηση, που συνεπάγεται την ηδονή και συνυπάρχει με αυτήν.

Με αυτό το σκεπτικό, ο κύριος σκοπός των Επικουρείων ήταν να απαλλάξουν τους ανθρώπους από τις οδυνηρές σκέψεις που απειλούν να καταστρέψουν την πνευματική τους ηρεμία. Έτσι, συνιστούσαν σύνεση και σοβαρότητα, αποχή από τις δημόσιες, τις οικογενειακές και τις συζυγικές υποχρεώσεις και μια ζωή όσο τον δυνατόν πιο φυσική, αυτάρκη, με περιορισμό των αναγκών στο ελάχιστο. Για αυτούς, μάλιστα, η πολιτική ζωή βασίζεται στον αθέμιτο ανταγωνισμό και ο σοφός πρέπει να μένει εντελώς μακριά της. 

Πάνω από όλα όμως επιθυμούσαν να εξαλείψουν τις δύο πιο βασανιστικές ιδέες για τους ανθρώπους: τον φόβο των θεών και τον φόβο του θανάτου και της μεταθανάτιας ζωής. Για τη λύση του προβλήματος αυτού χρησιμοποίησαν την επιστημονική τους θεωρία, η οποία βασιζόταν στις υλιστικές θεωρίες των ατομικών φιλοσόφων, ιδίως αυτή του Δημόκριτου. Σύμφωνα με τη θεωρία τους αυτήν, το Σύμπαν είναι υλικό και διέπεται από έναν μηχανικό νόμο ή από την τύχη, γεγονός που αποκλείει κάθε ανάγκη θεϊκής ενέργειας και επέμβασης στη φύση. Οι θεοί των Επικουρείων ζούσαν μέσα σε γαλήνια αδιαφορία, χωρίς να ενδιαφέρονται για την ανθρωπότητα.

Επιπλέον, οι Επικούρειοι υποστήριζαν ότι η ψυχή είναι υλική και θνητή διότι αποτελείται από λεπτά άτομα, τα οποία διαλύονται αμέσως μόλις εγκαταλείψουν το σώμα, πράγμα που αποκλείει τη δυνατότητα ανθρώπινης επιβίωσης πέρα από τον θάνατο, ελευθερώνοντας, με αυτόν τον τρόπο, τον άνθρωπο από αβάσιμους φόβους.

Για τη δικαιοσύνη ο Επίκουρος υποστηρίζει ότι είναι «ένα είδος συμβολαίου για να μη βλάπτουμε και να μη μας βλάπτουν», και είναι επιθυμητή γιατί μας απαλλάσσει από την ψυχική αγωνία και τη σωματική τιμωρία.

Ο Επίκουρος δέχτηκε από πολλούς φιλοσόφους αυστηρή κριτική, ενώ πολλοί άλλοι τον θαύμασαν και επηρεάστηκαν από αυτόν. Ομάδες από Επικούρειους υπήρχαν σε πολλές πόλεις. Οι διάδοχοί του στον Κήπο συνέχισαν το έργο του και αξίζει να αναφέρουμε τον Απολλόδωρο τον Αθηναίο, τον Δημήτριο τον Λάκωνα και τον Φιλόδωρο τον Γαδαρηνό. Μεγάλη σημασία έχει η μεταφύτευση του επικουρισμού στη Ρώμη. Ο Λατίνος ποιητής Λουκρήτιος (1ος  αιώνας μ.Χ.) αποθεώνει τον Επίκουρο και το έπος του De rerum natura είναι το μόνο σύγγραμμα με επικούρειες απόψεις που σώθηκε ακέραιο, καθώς και σε ένα έργο του Κικέρωνα γίνεται έκθεση της ηθικής του σημαντικού αυτού Έλληνα φιλοσόφου.
texnografia

Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Α. Κουκουζέλη, Ενότητα Φιλοσοφία,  Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό
Δ. Μωραΐτη, Συνοδευτικά Κείμενα, ΕΑΠ.