1821 - Ο Φιλελληνισμός αφυπνίζει την Ευρώπη

Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η Γαλλική Επανάσταση με το φιλελεύθερο πνεύμα της και η ναπολεόντειος περίοδος θα αναδείξουν στο προσκήνιο μια νέα ισχυρή δυναμική στην ταραγμένη Ιστορία της Ευρώπης. Μια καινούργια ιδέα του έθνους θα γεννηθεί, ο πατριωτισμός, με παρονομαστή το ρεύμα του ρομαντισμού. Συνάμα, ένα νέο είδος ανθρώπων από όλες τις κοινωνικές τάξεις θα ξεπηδήσει: οι ξεριζωμένοι από τα απολυταρχικά καθεστώτα, οι διανοούμενοι, οι  πρόσφυγες, οι περιπλανώμενοι που αναζητούν την ταυτότητά τους. Ιδέες και οράματα οδηγούν τα βήματά τους, η δίψα για περιπέτεια, η γοητεία των άγνωστων κόσμων εκτός της Δύσης, η Ανατολή, τα Βαλκάνια, ο οθωμανικός χώρος με τα μυστικά και, φυσικά, η ανάγκη του βιοπορισμού.
Ενώ η επίσημη πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων της Ευρώπης αντιμετώπισε την Ελληνική Επανάσταση αρνητικά, στο πλαίσιο της πολιτικής της Ιεράς Συμμαχίας αλλά και των συμφερόντων και του ανταγωνισμού, οι ευρωπαϊκοί λαοί είδαν τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων με συμπάθεια και ενθουσιασμό.

 Όταν θα φθάσουν οι πρώτες ειδήσεις στη Δύση για το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης θα αρχίσει να εμφανίζεται ένα ρεύμα εθελοντών, που είχαν σκοπό να βοηθήσουν τους Έλληνες, τους αδελφούς χριστιανούς,  που ήταν αιώνες υποδουλωμένοι από μια αλλόθρησκη απολίτιστη αυτοκρατορία.
Εννοείται ότι οι επιφανείς παράγοντες της Επανάστασης ήξεραν πολύ καλά πόσο σημαντικός ήταν αυτός ο προσεταιρισμός των Ευρωπαίων, αφού αντιμετώπιζαν σοβαρά προβλήματα με την Υψηλή Πύλη, που δεν ήταν διόλου πρόθυμη να αποδεχθεί την ελληνική ανεξαρτησία. Η συνάντηση των φιλελεύθερων Ευρωπαίων με τους ιθύνοντες της Επανάστασης γινόταν μέσω της Ιταλίας. Η χώρα αυτή υπήρξε ο αγαπημένος τόπος των πλέον επιφανών από τους Άγγλους ρομαντικούς, που το ενδιαφέρον τους για την Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα έντονο. Επιπλέον, εκεί συναντιούνταν οι διανοούμενοι, οι εύποροι, ακόμη και οι τυχοδιώκτες που έσπευδαν να επωφεληθούν τέτοιων ευκαιριών. Εκτός αυτών, είχαν καταφύγει και διάσημοι Φαναριώτες, θύματα της δυσαρέσκειας των σουλτάνων ή των μεταξύ τους συγκρούσεων.

Τα λίγα προηγούμενα χρόνια, εν τω μεταξύ, οι περιηγητές που είχαν επισκεφθεί την Ελλάδα, την είχαν περιγράψει ως τόπο μαγευτικό, με πολλά ίχνη αρχαιότητας, ενός ιδανικού παρελθόντος, και η φτωχή πραγματικότητα δεν στάθηκε ποτέ ικανή να ακυρώσει αυτή την εικόνα. Η δημοσίευση περιηγητικών και φιλολογικών έργων που αναφέρονται στη νεότερη Ελλάδα, και έπειτα, από τον Μάιο του 1821, θα αποτελέσουν τη σπίθα για την εκδήλωση μιας φιλελληνικής κίνησης. Στα ενθουσιώδη άρθρα που δημοσίευαν οι ευρωπαϊκές εφημερίδες, οι αγωνιστές του 1821 παρομοιάζονταν με τους ήρωες των Περσικών Πολέμων και εκατοντάδες φυλλάδια και βιβλία κυκλοφόρησαν για να τονίσουν τη σημασία της εξέγερσης και την υποχρέωση για την ενίσχυσή της. Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις ιδρύθηκαν φιλελληνικοί σύλλογοι που οργάνωσαν καλλιτεχνικές εκδηλώσεις και εράνους για την αποστολή στην Ελλάδα πολεμοφοδίων, τροφίμων και φαρμάκων.
Στην Ελβετία ιδρύεται η πρώτη φιλελληνική επιτροπή, στη Γερμανία πανεπιστημιακοί καθηγητές, λόγιοι και φοιτητές πρωτοστατούν με δημοσιεύματα ενώ με προκηρύξεις καλούν τη γερμανική νεολαία να ενισχύσει τους Έλληνες: «Ανθρωπιά και καθήκον μάς ζητούν να τρέξουμε στους χριστιανούς αδελφούς μας, σε βοήθεια των γενναίων Ελλήνων, για να χύσουμε το αίμα μας και να δώσουμε τη ζωή μας στην ιερή αυτή υπόθεση».

Ανάλογες εκδηλώσεις πραγματοποιούνται σε Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία, ΗΠΑ, με επίκεντρο τη Βοστώνη, που στο τέλος της Επανάστασης συνέδραμαν σημαντικά σε οικονομικό και υλικό επίπεδο. Το φιλελληνικό ρεύμα διαδόθηκε ευρέως και έφθασε ακόμη και μέχρι την Ινδία. Οι επιτροπές και το κίνημα που δημιούργησαν είχαν καίρια σημασία για την έκβαση του αγώνα, ειδικά διότι διέδωσαν μια εξιδανικευμένη εικόνα που συν τω χρόνω ανάγκασε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να λάβουν σωτήριες πρωτοβουλίες για την ελληνική υπόθεση. Γεγονότα όπως οι σφαγές της Χίου (αρχές 1822) ή αργότερα η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου (άνοιξη 1826) διαδόθηκαν και τονίστηκαν ως ύψιστα παραδείγματα, παραμερίζοντας πολλές φορές κάποια μελανά σημεία.
Πέραν τούτων, ο φιλελληνισμός εκφράστηκε εν τοις πράγμασι. Σε εκατοντάδες  ανέρχονται οι νέοι σπουδαστές, οι κυνηγημένοι από τα απολυταρχικά καθεστώτα αξιωματικοί, οι θαυμαστές της αρχαίας Ελλάδας, λόγιοι και επιστήμονες, αλλά και όλοι οι Βαλκάνιοι υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, οι οποίοι έλαβαν μέρος στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Το πρώτο τάγμα Φιλελλήνων, στο οποίο εντάχθηκαν 180 Ιταλοί, Γάλλοι, Πολωνοί και Γερμανοί, αλλά και Ελβετοί και Βέλγοι, συμμετείχε στη Μάχη του Πέτα, όπου αποδεκατίστηκε. Γεγονός είναι ότι η απήχηση του Φιλελληνισμού υπήρξε καθοριστική και για τη μεταβολή της πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων υπέρ της Ελλάδος μετά το 1824.

 

Ένας εκ των πλέον σημαντικών φιλελλήνων ήταν ο λόρδος Βύρων. Ο διάσημος Άγγλος ποιητής είχε δώσει το έναυσμα με το πρώτο του ταξίδι-προσκύνημα στην Ελλάδα το 1809, τον μόνο κατ’ αυτόν τόπο όπου γνώρισε την ευτυχία. Το ενδιαφέρον του για τα ελληνικά πράγματα απέκτησε μορφή στις αρχές του 1823, όταν η φιλελληνική επιτροπή του Λονδίνου ζήτησε από τον ρομαντικό ποιητή να αναλάβει την εκπροσώπησή της στην Ελλάδα, κάτι που αποδέχθηκε με αποτέλεσμα να εγκατασταθεί στην Κεφαλλονιά με τους ακολούθους του, τον Ιούλιο του 1823. Οι Έλληνες  τον θεώρησαν κάτι σαν «Μεσσία», καθώς πίστευαν ότι φέρει οικονομικά μέσα για την Επανάσταση, και έτσι όλοι οι παράγοντες, με επικεφαλής τον Μαυροκορδάτο και τον Κολοκοτρώνη, επιχείρησαν με κάθε μέσο να τον προσεταιρισθούν. Τελικά, μέσα σε αυτό το χάος, ο λόρδος Βύρων μετέβη στο Μεσολόγγι, όπου είχε φθάσει και ο Μαυροκορδάτος, ενώ έγινε δεκτός με συγκίνηση και ενθουσιασμό. Εκεί θα ξεκινήσει φιλόδοξα σχέδια τα οποία κάλυπτε οικονομικά από την περιουσία του, προς όφελος των γύρω του, που όμως ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθούν. Θα καταστεί ο βασικός διαχειριστής  του αγγλικού δανείου που εκείνον τον καιρό εκταμιευόταν προς την Ελλάδα, λόγω της γενικής εκτίμησης από την οποία περιεβάλλετο και της αναγνωρισμένης από όλους γενναιοδωρίας του. Τον πρόλαβε όμως ο θάνατος (7 Απριλίου 1824) και δεν έζησε τις διαμάχες και τους εμφυλίους που ξέσπασαν γύρω από τις λίρες του δανείου.

Δεν ήταν όμως μόνο ο Μπάιρον αλλά και άλλος ένας  ποιητής, ο Πέρσυ Μπ. Σέλλεϋ, που έγραψε ποιήματα και τραγωδίες για την αφυπνισμένη Ελλάδα.
Συνοπτικά, οι Φιλέλληνες, όταν έρχονταν στην Ελλάδα, έμφορτοι από ρομαντική διάθεση, είναι σίγουρο ότι αντιμετώπιζαν αρκετά προβλήματα με τους τρόπους και τη συμπεριφορά των Ελλήνων, αυτά τα ελαττώματά τους όμως δεν ήταν παρά αποδείξεις για την πολιτισμική υποβάθμιση που η μακραίωνη σκλαβιά είχε προκαλέσει στον λαό. Αν προσθέσουμε στη μέθη των Φιλελλήνων την καταλυτική συνάντηση με τις αρχαιότητες, για τις οποίες είχαν σχηματίσει έναν υπέρλαμπρο κόσμο από τα βιβλία τους, σε συνδυασμό με έναν ιδανικό κόσμο που είχαν φαντασθεί για την Ανατολή, κόσμων άξιων να κρύβουν τις υπέρτατες αλήθειες και τα καίρια μυστικά, τότε νομίζουμε ότι έχουμε την εικόνα της δυναμικής που δημιούργησε τη συγκίνηση για την Ελλάδα και το ευρύ κίνημα του φιλελληνισμού.

Μαρίνα Μαραγκού

Πηγές:
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Εκδοτική Αθηνών)
- Π. Ασδραχά, «Φιλελληνισμός», από την «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας» του Ν.Γ. Σβορώνου.

Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, τόμ. Γ’ ΕΑΠ.

---