Το σύνδρομο ανωτερότητας εναντίον του συνδρόμου του απατεώνα

 Έχει μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η επιστήμη της Ψυχολογίας πριν από πολλά χρόνια έχει απασχοληθεί και αναλύσει διεξοδικά  το φαινόμενο σχεδόν εν τη γενέσει του. Αφού τον προηγούμενο αιώνα είχαμε βιώσει τη χαμηλή αυτοεκτίμηση του ατόμου, αδιακρίτως αξίας και επιπέδου νοημοσύνης, και οι ειδικοί, επιστήμονες και εναλλακτικοί, αγωνίζονταν με συνεδρίες και στοίβες βιβλίων να ανεβάσουν την αυτοπεποίθηση και το Εγώ του ανθρώπου σε καλύτερες βαθμίδες, τελικά επήλθε ανατροπή στον δυτικό κόσμο και στη σύγχρονη εποχή μας.

Σήμερα, ο ατομικισμός και ο εγωκεντρισμός συμπορεύονται με την επιτυχημένη ζωή και την ανέλιξη του ατόμου. Έτσι, το λεγόμενο φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ βρίσκεται όσο ποτέ στην επικαιρότητα, έχοντας εύστοχα αποδοθεί ως «σύνδρομο  ανωτερότητας»,  που διέπει τη δυτική κοινωνία εν γένει, διαφοροποιημένο αναλόγως  των πολιτιστικών και των κοινωνικών χαρακτηριστικών της κάθε χώρας και του πολιτισμού της.  

Είναι αυτό που ο Γουίλιαμ Σαίξπηρ είχε προείπει, 450 χρόνια πριν: «Ο ηλίθιος θεωρεί τον εαυτό του σοφό, αλλά ο σοφός θεωρεί τον εαυτό του ηλίθιο».

Σε δύο καθηγητές Κοινωνικής Ψυχολογίας, τον Ντέιβιντ Ντάνινγκ του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν και τον Τζάστιν Κρούγκερ του Πανεπιστημίου της  Νέας Υόρκης, χρωστάμε την επισήμανση του φαινομένου, από μια μελέτη τους που εξέδωσαν το 1999. Το ερέθισμα τους δόθηκε από ένα γεγονός που συνέβη τον Απρίλιο του 1995 στο Πίτσμπουργκ. Κάποιος ονόματι Μακάρθουρ Γουίλερ συνελήφθη έπειτα από ληστείες δύο τραπεζών.  Ο τύπος αυτός, θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο γινόταν αόρατος, είχε πασαλείψει με χυμό λεμονιού όλο του το πρόσωπο στη διάρκεια των ληστειών, όντας πεπεισμένος  (ποιος ξέρει από ποια επιφοίτηση) ότι ο χυμός του λεμονιού λειτουργούσε ως αόρατο μελάνι και δεν μπορούσε κανείς να τον δει. Οι δύο καθηγητές, λοιπόν,  απορημένοι, αποφάσισαν να ερευνήσουν συστηματικά αυτό το νέο φαινόμενο χρησιμοποιώντας για το πείραμά τους φοιτητές Ψυχολογίας. Τους έδωσαν να συμπληρώσουν ορισμένα τεστ λογικής και γραμματικής και να βαθμολογήσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Να μην πολυλογούμε, οι φοιτητές που είχαν γράψει χειρότερα είχαν αξιολογήσει τα τεστ τους με πολύ πιο υψηλούς βαθμούς, εν αντιθέσει με τους καλύτερους φοιτητές που είχαν κατεβάσει τους βαθμούς τους εμφανώς χαμηλότερα στην αυτοαξιολόγησή τους.  

Εξυπακούεται ότι αυτό το φαινόμενο  δεν συναντάται σε άλλους λαούς,  τους κατοίκους της Ανατολικής Ασίας φερ’ ειπείν, που έχουν ως κύριο μέλημα την αυτοβελτίωση και την αυτοκριτική –μη αξιολογώντας οπωσδήποτε ορθώς τον εαυτό τους–  μιας κοινωνίας που προβάλλει διαφορετικά υπαρξιακά ζητούμενα. Είναι μια διαπίστωση αυτονόητη αλλά και ένα απόσταγμα στα μεταγενέστερα χρόνια των ερευνών του  Καναδού καθηγητή Ψυχολογίας Στιβ Χάινς και της ομάδας του, στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια.

Οι έρευνες πλέον έχουν επεκταθεί σε όλους τους τομείς δράσης του δυτικού ανθρώπου και το «σύνδρομο ανωτερότητας» είναι παρών και με τη βούλα των ειδικών. Δηλαδή, το βασικό συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι οι άνθρωποι με περιορισμένες δεξιότητες, όντας στην κατώτερη βαθμίδα,  αυτοαξιολογούνται ως καλύτεροι, επαινώντας την αποτυχία τους και υπερεκτιμώντας τον εαυτό τους. Φθάνουν στο σημείο να θεωρούν ότι οι γνώσεις τους αγγίζουν το επίπεδο των ειδικών, σε τομείς όπως η υγεία, η οικονομία, η συναισθηματική νοημοσύνη, τα μαθηματικά, η ιατρική και η λογική σκέψη. Και όλα αυτά διότι είναι ανίκανοι να εντοπίσουν τα κενά που έχουν στη γνώση κάνοντας λάθος εκτιμήσεις και λαμβάνοντας λάθος αποφάσεις επίσης. Είναι απόρροια της ανθρώπινης τάσης για αυταπάτη και ανάγκη ψευδαίσθησης ανωτερότητας.

Είναι μια γνωστική παρέκκλιση, ένα τρικ του μυαλού μας,  λόγω των διαστρεβλώσεων στην  ικανότητα κρίσης και λήψης αποφάσεων που προκαλείται από βεβιασμένες εγκεφαλικές διαδικασίες που εδράζονται σε προκαταλήψεις, παρεξηγήσεις ή ανεπαρκή δεδομένα.

Στην αντίπερα όχθη βρίσκονται οι γνώστες, οι ειδικοί, που έχουν την τάση να εκτιμούν ότι οι δεξιότητές τους είναι συνηθισμένες, όπως των άλλων ανθρώπων, δεν αξιολογούν σωστά τον εαυτό τους και νιώθουν αποτυχημένοι, αδύναμοι, υπό αμφισβήτηση, με χαμηλή ή και ανύπαρκτη αυτοεκτίμηση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να παγιδεύονται σε μια εσφαλμένη αυτοαντίληψη, που οδηγεί σε τραγικά ατομικά αποτελέσματα αλλά και σε στέρηση αυτών των ταλέντων σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε αυτή την αξιοσημείωτη απέναντι πλευρά έχει δοθεί από τους επιστήμονες η λίαν παράξενη και δυσεξήγητη ονομασία (σίγουρα θα υπάρχει εξήγηση) «σύνδρομο του απατεώνα».

Αυτή η αποδεικτική διαδικασία αποκαλύπτει μια τεράστια αναντιστοιχία με τραγικές συνέπειες. Συντίθεται δυστυχώς εν εξελίξει το σκηνικό μιας εξαπλωμένης επιδημίας ανισορροπίας και δυσαρμονίας σε ολόκληρο το δυτικό σύστημα.

Είναι απόλυτα τεκμηριωμένη η διάδοση του φαινομένου αυτού που μας ταλανίζει την σήμερον ημέραν και επηρεάζει τη Δύση σαν να είναι αυτό το εμβόλιο που, δυστυχώς, έχει διεισδύσει βαθιά στο DNA μας. Εμφανιζόμαστε από το πουθενά άνθρωποι όλων των ηλικιών με φορτωμένες όλες τις γνώσεις των παγκοσμίων εγκυκλοπαιδειών. Άγνωστη λέξη βέβαια, στην εποχή του Διαδικτύου, η εγκυκλοπαίδεια, αλλά, τέλος πάντων, σαν παράδειγμα τίθεται. Είναι ή νέοι, π.χ., που, αβασάνιστα και αβάδιστα, με μια μείξη σπαστών ελληνικών και αγγλικών και φαρέτρα μια τσάτρα πάτρα Wikipedia, έχουν μια απόλυτη σιγουριά για τις γνώσεις τους και τις κοσμοθεάσεις τους και αν τύχει και τους δώσουμε οφθαλμοφανή επιχειρήματα ότι κάνουν λάθος, ουδένα ενδιαφέρον έχουν να διορθώσουν οποιαδήποτε διαστρέβλωση που στο μυαλουδάκι τους εμφιλοχωρεί. Μη μου τους κύκλους τάραττε. Το πιο δυσάρεστο, μπερδεύουν, ας πούμε, το 1821 με το 1940 όσον αφορά την ιστορία του τόπου μας, και δεν τους απασχολεί, εννοείται, η τραγικότητα του αποτελέσματος. Καμαρωτοί, καμαρωτοί, περιμένουν στη γωνία για την επόμενη εκτίναξη του βλήματος. 

Να ήταν μόνο αυτοί, που τουλάχιστον έχουν τη δικαιολογία της νεότητάς τους; Είμαστε και οι μεγαλύτεροι και βέβαια οι πιο επικίνδυνοι όλων. Άνθρωποι που θα χρησιμοποιήσουν μάλιστα ως όπλα βερμπαλιστικά, υποτιθέμενα επιστημονικά σπαράγματα για να είναι κάθετοι σε ό,τι επιστημονικά παραδεδεγμένο υπάρχει, αποδομώντας το χωρίς έλεος και χωρίς αιδώ. Τα ξέρουμε όλα, είμαστε ειδικοί επιστήμονες που βλέπουμε και προβλέπουμε τα πάντα, δηλαδή τα τέρατα και τα σημεία! Είμαστε τόσο σίγουροι και τόσο βέβαιοι για αυτές τις εξωφρενικές συνωμοσιολογικές απόψεις μας, συνοδευόμενες με μανία καταδίωξης,  που δεν σηκώνουμε μύγα στο σπαθί μας. Αυτοπεποιθεσάτοι, σιγουράτοι, αλαζονικοί, ημίπτωχοι τω πνεύματι, φουσκωτοί κόκορες, επισκιάζουμε  κάθε κοινή λογική.
Είμαστε τυφλοί οπαδοί πολιτικών κομμάτων, αμφιλεγόμενων προσωπικοτήτων, ιδεοληψιών, θρησκοληψιών και απύθμενων θεωριών με σφραγίδα αφεαυτής επινόησης ή ρευμάτων που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο και που ο καθένας τα φτιάχνει αναλόγως  ώστε να χωράνε στο δικό του το παπούτσι. Είμαστε μόνο εμείς, δικτατορίσκοι που θέλουμε να επιβάλλουμε την «αλήθεια» μας, και με τα παθολογικά «νομίσματά» μας απαξιώνουμε ακόμη και τη ζωή των δικών μας ανθρώπων, τώρα με τον κορονοϊό, παρεμπιπτόντως.

Να λοιπόν το φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ με σάρκα και οστά στην καλύτερή του έκδοση. Μην αναρωτιόμαστε από πού προκύψαμε, αυτά τα δυστυχή φρούτα, που προωθούμαστε στην αλυσίδα των αγορών του κόσμου και που επιβεβαιωμένα καραδοκούμε για αμέτρητους ολέθριους κινδύνους για όλη την ανθρωπότητα. Οι γιατροί έχουν κάνει τη διάγνωση και εμείς γράφουμε την ιστορία μας. Με ψευδαισθήσεις πορευόμαστε αλαζονικά.  Η ανικανότητά μας κάνει αόρατο το φαινόμενο Ντάνινγκ-Κρούγκερ και μας καθιστά ανήμπορους να εντοπίσουμε το πρόβλημα προκειμένου να επέμβουμε σε αυτό που βιώνουμε μεγαλειωδώς. Το μυαλό μας το έχουμε αφήσει να μας παίζει πολλά βρώμικα παιχνίδια και αδυνατούμε να καταλάβουμε σε πόσο δεινή κατάσταση βρισκόμαστε σε αρκετά πράγματα και να κατανοήσουμε την αποτυχία μας, που συνεπάγεται μια πραγματική παγκόσμια αποτυχία. 

Δύσκολα να βρεθεί εύκολη λύση.  Καλά είναι να ανατρέξουμε όμως στον κορυφαίο φιλόσοφό μας Σωκράτη που, σοφά σκεπτόμενος, διατεινόταν «έν οίδα ότι ουδέν οίδα». Είναι γνωστό ότι όσο περισσότερη γνώση αποκτούμε για όλα τα τεκταινόμενα τόσο κατεβάζουμε τα στάνταρ της έπαρσης.  Ανοίγουν τα μάτια μας, καταφέρνουμε να κρίνουμε αντικειμενικά τον εαυτό μας, γινόμαστε πιο φειδωλοί στην παντογνωσία και καταλαμβανόμαστε από τη δίψα να μάθουμε. Και είναι τόσο αλήθεια ότι τίποτε δεν ξέρουμε και θέλουμε πολλές πολλές ζωές (αν υπήρχαν) για να μάθουμε. Η γνώση και η καλλιέργεια του πνεύματος, με συνακόλουθο την ψυχή, είναι αρωγοί σε όλα τα προσωπικά μας βήματα, είναι η τροφή για  την ανέλιξη του ανθρώπου, παραμερίζοντας τα υλικά αγαθά και κάνοντας βουτιά σε άλλων ειδών αγαθά για την ανθρώπινη ύπαρξη, που μας επιφυλάσσει πλουσιοπάροχα η ζωή σε αυτόν τον πλανήτη. Έχοντας αποτινάξει τις εξωτερικές επιδράσεις, πιέσεις, να διεκδικήσουμε την αληθινή ελευθερία μας, χωρίς την καταπάτηση των δικαιωμάτων του άλλου. Άσκηση στην παρατήρηση, στη σκέψη, στην κρίση είναι το διαβατήριο για την ολοκλήρωσή μας. Και, επιτέλους, πρέπει να αδειάσουμε λίγο τον χώρο και να επιτρέψουμε στους ικανούς σε όλους τους τομείς (επιστήμης, τέχνης) να επιδράμουν.

 Μαρίνα Μαραγκού

 Τα ερευνητικά στοιχεία αντλήθηκαν από: OPEN CULTURE: An animated lesson from David Dunning (of the famous Danning-Kruger effect).

---