Ο μελανόμορφος ρυθμός στην κεραμική

Λεπτομέρεια του πρωτοαττικού αμφορέα

Στην αρχή η αρχαϊκή κεραμική πειραματίσθηκε ανάμεσα στη γεωμετρική εμπειρία και στη ζωηρόχρωμη ανατολική έμπνευση, και οι αγγειοπλάστες και οι αγγειογράφοι ανταγωνίζονταν στις αγορές των λιμανιών.
Οι Έλληνες κεραμείς του 7ου π.Χ. αιώνα επινοούν την τεχνική της απόδοσης μορφών ανθρώπων και ζώων με έναν σχηματικό, αλλά εύγλωττο τρόπο. Απέδιδαν, δηλαδή, τη μορφή του ανθρώπου ή του ζώου ως ένα μελανό σχήμα, ένα σκιαγράφημα (σιλουέτα), και χρησιμοποιούσαν λεπτές εγχαράξεις για να αποδώσουν λεπτομέρειες στην ανατομία, στα ενδύματα κ.ο.κ. Αυτό στην ελληνική κεραμική αποκαλείται μελανόμορφος ρυθμός.
Οι αρχαιολογικές ενδείξεις βεβαιώνουν ότι ο ρυθμός αυτός γεννήθηκε στην Κόρινθο, που είχε μάλιστα κατά τον 7ο αιώνα την πρωτοκαθεδρία στη διάθεση αρωμάτων στις «διεθνείς αγορές», κάτι που ευνοούσε ιδιαίτερα την παραγωγή μυροδοχείων όπως ο αρύβαλλος.

Κορινθιακός αρύβαλλος. Απεικονίζεται η
μάχη του Ηρακλή με τη Λερναία Ύδρα,
ενώ η Αθηνά στέκεται πίσω του, 
600-575 π.Χ.

Από τα τέλη του 7ου π.Χ. αιώνα αλλά κυρίως κατά τον 6ο αιώνα τα προϊόντα αντικαθίστανται από τα αντίστοιχα αθηναϊκά, γεγονός που σημαίνει και την ανάληψη από πλευράς των Αθηνών ηγετικού ρόλου στις εξελίξεις της ελληνικής κεραμικής, υιοθετώντας τον μελανόμορφο ρυθμό και μετατρέποντάς τον σε μια τεχνοτροπία που αφ΄ενός εξέφραζε την καλλιτεχνική φυσιογνωμία της πόλης τους και αφ’ ετέρου ικανοποιούσε τους υπερπόντιους πελάτες, συνυπολογίζοντας βέβαια τα ίδια τα εμπορεύματα –αρώματα, κρασί, λάδια, κ.λπ.– τα οποία μεταφέρονταν μέσα στα αγγεία αυτά.
Το σημαντικότερο επίτευγμα του καθαρού αττικού μελανόμορφου ρυθμού είναι ο επιτυχής συνδυασμός της αυστηρής χρήσης της σκιαγραφίας (με τη συστηματική χρήση της εγχάραξης για τη δήλωση ανατομικών και άλλων λεπτομερειών, και την περιορισμένη χρήση επιπρόσθετων χρωμάτων, όπως το λευκό για τη γυναικεία σάρκα) με την εξιστόρηση μορφών και σκηνών από τη μυθολογία, την πρόσφατη ή παλαιότερη ιστορία αλλά και την απλή καθημερινή ζωή των Αθηνών.

Πρωτοαττικός αμφορέας από την Ελευσίνα, 

Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας

Η άνθηση της κεραμικής παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα και τον αποικισμό των πόλεων φαίνεται να είναι μια χειραφέτηση από τη γεωμετρική τεχνοτροπία. Η ανάπτυξη, λοιπόν, της νέας αγγειογραφίας στηρίχτηκε ουσιαστικά στον ορθολογισμό της γεωμετρικής διακόσμησης και της «ανατολίζουσας» τεχνοτροπίας που προωθούσε ταυτόχρονα και το ιδεώδες της καλαισθησίας.
Η λεπτομέρεια του πρωτοαττικού αυτού αγγείου του 670-660 π.Χ. έχει θέμα τον Οδυσσέα που τυφλώνει τον Πολύφημο. Η σκηνή εκτυλίσσεται μέσα σε έναν πλούσιο διάκοσμο γεωμετρικής παράδοσης. Η κεραμική με την ανατολική επιρροή παρουσίαζε περιορισμένα την ανθρώπινη φιγούρα σε μυθολογικές συνθέσεις.

Αττικό μελανόμορφο αγγείο του τέλους του 7ου αιώνα π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο

Οι άθλοι του Ηρακλή στην Ελλάδα και στη Δύση μέχρι τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ) εντάσσονταν στην ιδεολογία των πολιτών του αρχαίου κόσμου και παράλληλα ο Ηρακλής είχε γίνει ο ήρωας του λαού και έξω από τον τόπο του, ενώ το ηράκλειο πρότυπο ήταν η ενσάρκωση των ελπίδων στις περιβαλλοντικές αντιξοότητες και η άυλη δύναμη των μη προνομιούχων.
Σε αυτό το αγγείο η αγγειογραφία βρίσκεται στην υπηρεσία της αφήγησης. Στη «μετόπη» του λαιμού απεικονίζεται ο Ηρακλής να μάχεται τον Kένταυρο Νέσσο. Ο Kένταυρος Νέσσος ή Νέττος παρενοχλούσε ερωτικά τη σύζυγο του Ηρακλή Διηάνειρα, ενώ τη βοηθούσε να διασχίσει τον ποταμό Εύηνο. Ο ήρωας αγωνίστηκε δραματικά για την εξολόθρευση του τέρατος.
Ο αγγειογράφος χρησιμοποιεί αποκλειστικά σκιαγραφία και εγχάραξη, και επίθετο (επιπρόσθετο) πορφυρό χρώμα για τον μικρό χιτώνα του ήρωα. Το βάθος της παράστασης γεμίζουν ρόδακες και άλλα διακοσμητικά σχήματα, καθώς και δύο επιγραφές, ΗΡΑΚΛΗΣ και ΝΕΤΤΟΣ, με τις οποίες ταυτίζονται τα εικονιζόμενα πρόσωπα. Στην κοιλιά του αγγείου τρέχουν γοργόνες. 

---