Δημήτρης Πικιώνης - άρτια αισθητική, προσήλωση στην ιστορικότητα

Ο Πικιώνης με τα παιδιά του στην Αίγινα

(Πειραιάς 1887 - Αθήνα 1968)
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή η ελληνική κοινωνία εγκαταλείπει τη Μεγάλη Ιδέα και προσπαθεί να επινοήσει ένα νέο ιδανικό, τον περιφρονημένο παραδοσιακό πολιτισμό. Αυτή η στροφή προς την ντόπια παράδοση ξεκινάει από τη λογοτεχνία και από το κίνημα του δημοτικισμού κατά το 1880.
Ειδικά στην αρχιτεκτονική, η θεωρητική σύζευξη της «δημώδους» με τη σύγχρονη γίνεται και από έναν νέο ζωγράφο και μηχανικό, τον Δημήτρη Πικιώνη.
Ο Δημήτρης Πικιώνης, γνωστός αρχιτέκτονας και λιγότερο γνωστός ζωγράφος, ήταν ο δημιουργός που συνέδεσε όσο κανείς άλλος άρρηκτα την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τις εικαστικές τέχνες.

«Οι τρεις Χάριτες», έργο του ζωγράφου Πικιώνη

Το 1906 γίνεται ο πρώτος μαθητής του Κ. Παρθένη ενώ το 1908 παίρνει το δίπλωμα του Πολιτικού Μηχανικού από το ΕΜΠ. Σπούδασε στο Μόναχο και στο Παρίσι, ζώντας από κοντά τις μεγάλες επαναστάσεις της ευρωπαϊκής τέχνης στις αρχές του αιώνα. Γυρίζοντας στην Ελλάδα συνδέθηκε με την κίνηση για την επιστροφή στις ρίζες, πειραματίστηκε με το «μοντέρνο κίνημα», για να καταφύγει τελικά σε μια δημιουργική αναβίωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ενταγμένης σε ευρύτερα πρότυπα, που φθάνουν ως την Άπω Ανατολή.
Οι ορίζοντες που ανοίγονταν ήταν πράγματι ιλιγγιώδεις και ο Έλληνας αρχιτέκτονας της εποχής μπορούσε να κινηθεί άνετα και νόμιμα σε όλη την έκταση της ελληνικής ιστορίας, ψάχνοντας για «στοιχεία συνέχειας». Ο Πικιώνης εισάγει στην Ελλάδα θεωρίες αισθητικής του 19ου αιώνα, σύμφωνα με τις οποίες αναδεικνύεται η λαϊκή τέχνη ως αυθεντική και πλουσιότερη σε περιεχόμενο.

Διαμορφώσεις της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη, 1953-57

Οι διαμορφώσεις τοπίου θεωρούνται σήμερα, σε διεθνές επίπεδο, το αριστούργημα του Πικιώνη και ίσως το πιο σημαντικό έργο της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής. Σύνθεση στοιχείων από τη μακραίωνη παράδοση της ελληνικής γης γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο του Φιλοπάππου, με πρωταγωνιστή το φυσικό τοπίο της Αττικής. Οι οδοί και τα λιθόστρωτα έρχονται σε απόλυτη συμφωνία με το βραχώδες έδαφος, το φυσικό περιβάλλον και τις δενδροφυτεύσεις της περιοχής.
Ο σοφός αρχιτέκτονας είχε τη συνεχή εποπτεία του έργου μαζί με συνεργάτες «απολύτως εκλογής του, ενημερωμένων πλήρως επί των αισθητικών του αντιλήψεων». Ο ίδιος υπογραμμίζει ότι οι όροι αυτοί είναι «απαράβατοι».
Σε επιστολή του δε με ημερομηνία 12/5/1955 προς τον τότε υπουργό Δημοσίων Έργων Κ. Καραμανλή σημειώνει, ότι «... δεν ήμην διατεθειμένος ν’ αναλάβω τας ευθύνας της συμμετοχής μου ταύτης, εάν ο ρόλος μου θα συνίστατο απλώς εις το να εκφέρω την πλατωνικήν μου γνώμην εν την πορεία του έργου».

Μονοπάτι εμπνευσμένο από τον αρχιτέκτονα

Προσθέτει, ότι σε αυτή τη στάση «...δεν υπάρχει ίχνος προσωπικής υπεροψίας αλλ’ ότι απορρέει μοναδικώς από το βαθύτερον ενδιαφέρον μου διά την όσον ένεστι εντελεστέραν εκτέλεσιν των έργων τούτων εν μια άκρως κριτική περιοχή, την ενδοξωτέρα της κλασικής Αρχαιότητος». Η ανησυχία για τον ρόλο του στο έργο εξηγείται στην αρχή της επιστολής όπου σημειώνει ότι «ενυπήρχε μία ασάφεια εν τω καθορισμώ των χρεών, των ευθυνών, ως και της δικαιοδοσίας ην υπενόει η συμμετοχή μου εις τα εν λόγω έργα (...)».
Δυστυχώς, ως είθισται, και εκείνη την εποχή αντιμετώπισε μεγάλα προβλήματα.
Ο ίδιος, σε επιστολή του προς έναν Γερμανό συνάδελφό του γράφει, μεταξύ άλλων: «...Συνέβη ουχ ήττον αυτάς τας ημέρας να επισκεφθώ, ύστερα από πολύν χρόνον, τον τόπον των έργων μου (...) Έφριξα όταν είδα τι οι τρίτοι είχον προσθέσει και πώς είχον απόλυτα παρεξηγήσει το πνεύμα των έργων. Πώς, συγκεκριμένα, το είδος της βλαστήσεως ήτο ανοίκειον προς το πνεύμα του έργου, και ο υπερβολικός φόρτος της είχεν ανατρέψει την σχέσιν των μερών προς το όλον, των λεπτομερειών προς τον όλον χώρον. Πρέπει τώρα να ζητήσω την άδειαν να επαναφέρω εις την αρχικήν πρόθεσιν του αρχιτέκτονος τας παραβάσεις των ανευθύνων, οι οποίοι δεν εφρόντισαν να ζητήσουν τουλάχιστον την γνώμην μου...».

Το πρόπυλο και η εκκλησία του Αγ. Δημητρίου Λουμπαρδιάρη

Δίπλα από το εκκλησάκι το ξύλινο στέγαστρο του μικρού καφενείου, σημείο συνάντησης για πάρα πολλά χρόνια.

Αριστερά: Ο Πικιώνης  (κέντρο) κατά τη διάρκεια των έργων αποκατάστασης του Λουμπαρδιάρη.
Δεξιά: Λεπτομέρεια του ναού.

Εντελώς ιδιότυπος στη σύγχρονη αρχιτεκτονική είναι ο τρόπος διαμόρφωσης του μικρού ναού. Τμήμα της μεγάλης επέμβασης στο τοπίο, ο ναός αυτός διακοσμήθηκε εξωτερικά, όπως φαίνεται στην εικόνα, με ένα μωσαϊκό από εντοιχισμένα γλυπτά. Μπορεί ο Πικιώνης να οδηγήθηκε σε αυτή την «αρχαιόπρεπη» παράσταση παρατηρώντας το εξωτερικό της Γοργοεπηκόου, πλάι στη Μητρόπολη.

Οικία Καραμάνου, Αθήνα 1925, κατεδαφισμένο

Λίγα χρόνια από τον σχεδιασμό του πρώτου του σπιτιού –οικία Μωραΐτη το 1921 στις Τζιτζιφιές, πιστό αντίγραφο αγροτικού σπιτιού της Αίγινας– ο αρχιτέκτονας σχεδιάζει ένα δεύτερο με εντελώς διαφορετικές αρχές, στην οδό Ηρακλείου. Σε αυτό έχει επηρεαστεί από την αναπαράσταση του Α. Ορλάνδου ενός ελληνιστικού σπιτιού στην Πριήνη, μεταφέροντάς το σε ένα σημερινό σπίτι. Με τα δύο αυτά έργα ο Πικιώνης δηλώνει θαρραλέα ότι «παράδοση» δεν είναι μόνο η Τουρκοκρατία και το Βυζάντιο, αλλά μια αρχαιότητα άσχετη με τον απορριπτέο νεοκλασικισμό, χωρίς δημιουργική πνοή, που υπάρχει στην Ευρώπη το 1920-30.

Κατοικία Ποταμιάνου, Φιλοθέη, 1954 

Ο Πικιώνης σχεδιάζει ένα σπίτι σε προάστιο όπου τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά ήταν κυρίαρχα, μέσα από την αναζήτηση νησιωτικών ή ηπειρωτικών μορφών.

Τα στοιχεία για τις επιστολές του Πικιώνη για το έργο του στην Ακρόπολη ελήφθησαν από τον ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ, ΕΝΘΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ, 7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ, 3 Αυγούστου 2003.

---