Αριστοτέλης - ο πρώτος μεγάλος πραγματιστής

(Στάγειρα, Χαλκιδική 384 - Εύβοια 322 π.Χ.)
Κορυφαίος φιλόσοφος της αρχαιότητας. Μαθητής του Πλάτωνα, φοίτησε στην Ακαδήμεια (367-328). Το 342 ανέλαβε την εκπαίδευση του νεαρού Αλέξανδρου της Μακεδονίας. Λίγο αργότερα (335 π.Χ.) ίδρυσε τη δική του σχολή, το Λύκειον, γνωστή και ως Περίπατος ή Περιπατητική Σχολή –επειδή γινόταν η διδασκαλία κατά τη διάρκεια περιπάτων– όπου δίδαξε όλες τις επιστήμες. Το φιλοσοφικό σύστημα του Αριστοτέλη χρησιμοποιήθηκε κατόπιν από την ανθρωπότητα, επί δύο ολόκληρες χιλιετίες, ως ένα είδος «γενικής εγκυκλοπαίδειας» και αποτέλεσε ένα από τα βασικά στοιχεία του αραβικού πολιτισμού στην αρχή και στη συνέχεια του δυτικού πολιτισμού.

Πλάτων και Αριστοτέλης
διά χειρός Ραφαήλ

Ο Αριστοτέλης διακρίνεται για την πραγματιστική (δηλαδή ρεαλιστική) και ορθολογική του σκέψη. Η μέθοδός του και η φιλοσοφία του ήταν πολύ διαφορετικές από την καθαρά μεταφυσική έρευνα της πλατωνικής φιλοσοφίας,
καθώς στράφηκε προς τη συστηματική παρατήρηση και την εμπειρική έρευνα. Δημιουργώντας ένα δικό του «καθολικό σύστημα», όπως λέγεται «σύστημα του Αριστοτέλη», απογείωσε το πρόβλημα της επιστημονικής γνώσης του κόσμου που απασχόλησε την ελληνική φιλοσοφία.
Ο Αριστοτέλης διέκρινε την ανθρώπινη γνώση σε τρία είδη:

• Θεωρητική με τους εξής κλάδους: φυσική (βιολογία, φυσικές επιστήμες, μετεωρολογία, αστρονομία, ψυχολογία), μεταφυσική ή θεολογία και μαθηματικά,
• Πρακτική με: πολιτική, ηθική και οικονομικά,
• Ποιητική: με ρητορική και τέχνη.

Όπως βλέπουμε, οι επιστήμες αποκαλούνται με τα γνωστά τους ονόματα, ανοίγοντας τον δρόμο πλέον προς την επιστημονική ειδίκευση.
Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο ιδρυτής της λογικής επιστήμης και γι’ αυτόν η λογική είναι το μεθοδολογικό εργαλείο που είναι απαραίτητο στην επιστημονική έρευνα. Είναι γνωστή η συλλογιστική του ή θεωρία της αξιωματικής παραγωγικής απόδειξης. Στη μεταφυσική του, την οποία ονόμασε πρώτη φιλοσοφία, έκανε μια συναρπαστική φιλοσοφική προσπάθεια να φωτίσει τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει και να βελτιώσει την αντίληψή μας γι’ αυτόν. Θεωρούσε ως πρώτη αιτία κάθε κίνησης και μεταβολής στο αιώνιο σύμπαν ένα αιώνιο ον, είδος χωρίς ύλη, τέλειο και ακίνητο, καθαρή ενέργεια, «το πρώτον κινούν ακίνητον».

Τα ταπεινά απομεινάρια της Παλαίστρας, τμήμα
από το Γυμνάσιο που διέθετε μεταξύ άλλων
 το Λύκειο, ανακαλύφθηκαν το 1996.
 Έχει βρεθεί μια μακρόστενη αίθουσα η οποία
 ταυτίστηκε τελευταία με βιβλιοθήκη.
Όλο το Λύκειο απλωνόταν σε πολύ μεγαλύτερη
 έκταση από αυτή που βλέπουμε σήμερα στο
οικόπεδο με τα αρχαία ανάμεσα στο Ωδείο Αθηνών
και στη Λέσχη Αξιωματικών. Πρέπει να φανταστούμε
 το Λύκειο στις όχθες του Ιλισού ποταμού, από την
 Αγία Φωτεινή και τα πρανή του ναού του Ολυμπίου Διός
 ως το Βυζαντινό Μουσείο και τους πρόποδες του
Λυκαβηττού, όπου υπήρχε και ο ναός του
Λυκείου Απόλλωνα. Επίσης εισχωρούσε σε ένα
τμήμα του Εθνικού Κήπου, γιατί εκεί έχουν βρεθεί
βάσεις με προτομές φιλοσόφων που στόλιζαν το
  ανοιχτό αυτό διδασκαλείο.

Στον μεγάλο φιλόσοφο οφείλουμε επίσης την πρώτη συστηματική έκθεση περί ηθικής, την οποία έβλεπε από την άποψη του τρόπου με τον οποίο η συμπεριφορά των ανθρώπων μπορεί να επηρεαστεί θετικά ώστε να συμβάλει στην ευτυχία τους. Η κάθε αρετή (ηθική ή διανοητική όπως τις διαχώριζε) είναι το μέσον ή η μεσότητα μεταξύ των δύο άκρων ή ελαττωμάτων, της υπερβολής και της ελλείψεως (θεωρία της μεσότητας). Παράδειγμα, η σωφροσύνη είναι η μεσότητα μεταξύ της αναισθησίας (έλλειψις) και της ακολασίας (υπερβολή).
Στα έργα του συγκαταλέγονται το Όργανον, τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Πολιτικά, τα Φυσικά, τα Μετά τα Φυσικά και το Αθηναίων πολιτεία.
Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη εκπροσωπεί την τελευταία ακμή του πνεύματος της ελεύθερης και άφοβης θεωρητικής και επιστημονικής έρευνας που χαρακτήρισε την ελληνική φιλοσοφία στο περιβάλλον της πόλεως-κράτους.

Επιλεκτική βιβλιογραφία: Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό Τόμος Β'

---