Πυθαγόρας - αρχέτυπο φιλοσόφου

(Σάμος περ. 580 π.Χ. - Μεταπόντιο, Κάτω Ιταλία, περ. 500 π.Χ.).
Ο προσωκρατικός αυτός φιλόσοφος υπήρξε ο διαμορφωτής των αρχών που επηρέασαν την πλατωνική και την αριστοτελική διανόηση και συνέβαλαν στην ανάπτυξη των Μαθηματικών και της δυτικής φιλοσοφίας.
Ο Πυθαγόρας και ο Πυθαγορισμός, έχοντας υπόβαθρο τη θεολογία του «ορφισμού», αντιπροσωπεύουν έναν κλάδο της αρχαίας ελληνικής σκέψης που ξεκινάει από τον 6ο αιώνα π.Χ. και φθάνει ως τους πρώτους αιώνες της χριστιανικής εποχής (νεοπυθαγορισμός), προκαλώντας πολλές φορές ιστορικές ασάφειες που βασάνισαν τους ερευνητές.
Για τον γιο του Μνησάρχου και της όμορφης Πυθαΐδος η Πυθία χρησμοδότησε ότι η εγκυμονούσα μητέρα θα γεννήσει παιδί που θα διαφέρει κατά την ωραιότητα και τη σοφία από όλους τους ανθρώπους και θα καταστεί πάρα πολύ ωφέλιμο στο ανθρώπινο γένος. Έτσι, όταν το παιδί γεννήθηκε οι γονείς του το ονόμασαν Πυθαγόρα, από τον Πύθιο Απόλλωνα.
Από πολύ νεαρή ηλικία είχε εξαπλωθεί η φήμη του, και τον αποκαλούσαν ο «εν Σάμω κομήτης». Ο ίδιος ήρθε σε επαφή με τους δύο από τους επτά σοφούς, τον Θαλή τον Μιλήσιο, από τον οποίο έλαβε τις βάσεις στα Μαθηματικά και στη Γεωμετρία, και τον Βίαντα τον Πριηνέα, ενώ υπήρξε μαθητής του Φερεκύδη και του Αναξίμανδρου.
Ο Πυθαγόρας μετέβη στην Αίγυπτο, όπου εστάλη από τον τύραννο Πολυκράτη στον Άμασι, και έμεινε πολλά χρόνια μυούμενος στα άδυτα και στις βίβλους των Αιγυπτίων. Κατόπιν έμεινε δώδεκα χρόνια στην Περσία συναναστρεφόμενος τους Πέρσες ιερείς και διδασκόμενος θεολογικά και αστρονομικά θέματα και έπειτα πήγε στην Κρήτη όπου κατέβηκε με τον Επιμενίδη στο Ιδαίον Άντρον. Μετά την επιστροφή του στη Σάμο η τυραννίδα του Πολυκράτη δυσαρεστούσε τον φιλόσοφο, που εκτός των άλλων τον θεωρούσε υπαίτιο και για την αδιαφορία των Σαμίων προς τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία, και έτσι αναγκάσθηκε να εκπατρισθεί.

Πανοραμική εικόνα του σημερινού Κρότωνα

Η νότια Ιταλία εκείνη την εποχή ήταν έδρα μυστικιστικών τελετουργιών λόγω του αυξημένου αισθήματος ανασφάλειας των ανθρώπων εμφορούμενου από την πολιτική αστάθεια.
Όταν ο Πυθαγόρας έφθασε, ύστερα από τη Σύβαρι και τον Τάραντα, στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, ίδρυσε τη λεγόμενη Πυθαγόρεια Σχολή, μια κλειστή φιλοσοφική, ηθικοθρησκευτική, επιστημονική και πολιτική κοινότητα, «εταιρεία», και επιβλήθηκε ως επιστημονική αυθεντία.
Οι «εταίροι», που δεν ήταν εσώκλειστοι στη Σχολή, ανέπτυξαν πολιτική δραστηριότητα και εγκαθίδρυσαν ηγεμονία ώσπου κάποιο κίνημα από αντίθετο κόμμα τους ανέτρεψε, με επικεφαλής τον αριστοκράτη Κύλωνα, άνθρωπο βίαιο και τυραννικό. Έτσι, οι αντίπαλοι επιτέθηκαν εναντίον της Σχολής και κατά τη συμπλοκή σκοτώθηκαν πολλοί από τους συντρόφους του Πυθαγόρα και μετά το οίκημα πυρπολήθηκε. Ο Πυθαγόρας κατέφυγε στο Μεταπόντιο όπου και αργότερα πέθανε.
Αυτά και πολλά άλλα επαυξημένα μεταφέρει η παράδοση για τον κορυφαίο σοφό και μαθηματικό της αρχαιότητας.

Το άγαλμα του Πυθαγόρα στο Πυθαγόρειο,
που ήταν η αρχαία πόλη της Σάμου

Η διδασκαλία του Πυθαγόρα υπήρξε μόνο προφορική. Από την αρχαιότητα του αποδίδονταν υπερφυσικά κατορθώματα, όπως προφητείες, θαύματα, επιδείξεις δύναμης πάνω στο Κακό, μακροχρόνιες νηστείες, μυστηριώδεις εμφανίσεις και εξαφανίσεις και μνήμη των μετενσαρκώσεών του, δείχνοντας της υψίστης σημασίας ιδέες του και τη γονιμότητα της διδασκαλίας του. Οι φιλολογικές πηγές όμως παρουσιάζουν ιδιαίτερες δυσκολίες που προκύπτουν από την εντός του αυστηρά στενού κύκλου των μυημένων μετάδοση των πρώιμων δογμάτων.
Ο Πυθαγόρας είναι το αρχέτυπο του φιλοσόφου, με την έννοια του σοφού που διδάσκει το νόημα της ζωής και του θανάτου. Ο ίδιος και οι συνεχιστές του πίστευαν ότι η θεμελιώδης αρχή από την οποία προήλθε ο κόσμος, καθώς και αυτό που του έδινε αρμονία και ομορφιά, ήταν οι αριθμοί, και ειδικότερα το αριθμητικό σύστημα των αναλογιών που βρίσκουμε στις αρμονικές μουσικές νότες.

Η Τερακτύς

Ο αριθμός θεωρείτο η έσχατη πραγματικότητα. Ιδιαίτερη σημασία είχε η Τετρακτύς, δηλαδή η ιερή δεκάδα που συνεπάγεται από τους τέσσερεις πρώτους φυσικούς αριθμούς (1+2+3+4=10), ως συνδεόμενοι μεταξύ τους με διάφορες σχέσεις και με τους οποίους μπορεί να εκφράσει κανείς τις ιδιότητες και τους λόγους των μουσικών αρμονιών. Η Τετρακτύς μπορεί και να εννοηθεί ως το «τέλιο τρίγωνο».
Είναι η λεγόμενη θεωρία της «Αρμονίας των Σφαιρών». Με τη θεωρία αυτή, που συνδυάζει την κοσμική αρμονία με τη μουσική αρμονία, ο μεγάλος φιλόσοφος επιχείρησε να εξηγήσει τη θέση και την κίνηση των πλανητών στον ουράνιο θόλο.

Η αρμονία είχε για τον Πυθαγόρα ζωτική σημασία, αφού τη θεωρούσε σύστοιχη της παγκόσμιας αρμονίας, αυτής που επικρατεί στο Σύμπαν, το οποίο διέπεται από τάξη και ορθολογικότητα. Επίσης έχουν αποδοθεί σε αυτόν διάφορες γεωμετρικές ανακαλύψεις με γνωστότερο το ομώνυμό του θεώρημα (το τετράγωνο της υποτεινούσης ορθογωνίου τριγώνου ισούται προς το άθροισμα των τετραγώνων των δύο καθέτων πλευρών αυτού). Μάλιστα, η ύλη των τριών πρώτων βιβλίων και των τριών τελευταίων των Στοιχείων του Ευκλείδου θεωρείται ότι έχουν γραφεί υπό την επίδραση της πυθαγόρειας παράδοσης. Η πυθαγόρεια σκέψη συνεπώς καλλιέργησε την καθαρή επιστήμη, αναπτύσσοντας την αριθμητική, τη γεωμετρία και την αστρονομία. Πυρήνας της μεταφυσικής διδασκαλίας του επίσης ήταν και το δόγμα της μετενσάρκωσης• η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη και αφού συμπληρώσει έναν κύκλο μετενσαρκώσεων, στο τέλος ελευθερώνεται.

Η μουσική αρμονία

Ιδιαίτερα φημισμένος είναι και ο «πυθαγόρειος τρόπος του βίου», για τον οποίο μιλάει ο Πλάτων, καθώς και η πνευματική άσκηση που συνδέθηκε με την καλλιέργεια της μουσικής και των μαθηματικών. Απόκρυφες και μυστηριώδεις τελετές κάλυπταν τη διδασκαλία και τη μύηση στις διάφορους βαθμίδες, με πρώτη και κατώτερη την εκμάθηση της σιωπής. Η Σχολή ήταν κλειστή στους βέβηλους και η γνώση ήταν αποκλειστικό κτήμα των μυστών, χωρίς να επιτρέπεται να μεταδώσουν μεταφορικά ή γραπτά τα διδασκόμενα, κυρίως από τα Μαθηματικά. Επικρατούσε αυστηρή πειθαρχία μεταξύ των μαθητών, με πρώτο και μέγιστο δόγμα το «αυτός έφα» και τα Χρυσά Έπη. Οι κανόνες περιέχονταν στα ακούσματα ή σύμβολα, ένα είδος αφορισμών με οδηγίες πρακτικού ή ηθικού περιεχομένου. Ο μυημένος στην πυθαγόρεια διδασκαλία πίστευε ότι τηρώντας τους κανόνες της θα εξασφάλιζε για την ψυχή του τη μεταθανάτια μακαριότητα.
Οι Πυθαγόρειοι χωρίστηκαν σε αυτούς που δέχονταν τον πυθαγορισμό απλώς ως τρόπο ζωής και ακολουθούσαν τα ακούσματα, τους ακουσματικούς, και σε εκείνους που διακρίνονταν περισσότερο από ερευνητική διάθεση και καλλιεργούσαν τις επιστήμες (μαθήματα), τους μαθηματικούς.
Από τους σπουδαιότερους μαθητές του ο Φιλόλαος, ο Λύσις, ο Σιμίας, ο Κέβης, ο Αρχύτας και αρκετές γυναίκες.

Πηγές:
Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία (Πάτρα, 2009)
Λεξικόν Ελευθερουδάκης, Πυθαγόρας,
ΠΛΜ Πυθαγόρας τόμ. 51

---