Τα Χρυσά Έπη του Πυθαγόρα

Ο Πυθαγόρας στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών του Ραφαήλ

Ο Πυθαγόρας, o  σημαντικότερος σοφός της αρχαιότητας, δεν έγραψε τίποτε. Το όνομά του είναι περιβεβλημένο με την αχλύ του θρύλου,  αποδεικνύοντας έτσι τη δύναμη και την παραγωγικότητα του έργου του. Η διδασκαλία του Πυθαγόρα που γινόταν στη Σχολή του στον Κρότωνα, το Ομακοείον, περιείχε βαθμίδες μύησης, στη διάρκεια των οποίων οι μαθητές του με αυστηρή πειθαρχία και όρκο σιωπής άκουγαν πίσω από παραπέτασμα τον Πυθαγόρα, χωρίς να τον βλέπουν, και  ακολουθούσαν πιστά τις ρήσεις του διδασκάλου, σαν θεϊκά δόγματα: «Αυτός έφα», (Αυτός είπε), μαρτυρείται ότι έλεγαν. Επίσης έδιναν τον μέγιστο ιερό όρκο στην Τετρακτύ.

Ολόκληρη η διδασκαλία του διατηρήθηκε ζωντανή για αιώνες και ο Ιεροκλής, νεοπλατωνικός φιλόσοφος του 5ου μ.Χ. αιώνα, διασώζει υπομνήματα, πυθαγορικά παραγγέλματα, τα Χρυσά του Έπη.

Είναι μία συλλογή 71 στίχων που πιθανόν να έχουν συντεθεί από τους νεοπυθαγόρειους,  αντικατοπτρίζουν όμως ολόκληρη την ηθική διδασκαλία του Πυθαγόρα.

Το κείμενο είναι αξιοθαύμαστο, στέκεται αναλλοίωτο στις ημέρες μας,  θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει σαν ένα «ευαγγέλιο», ακόμη και σύγχρονων πνευματιστών, ένα απόσταγμα της φιλοσοφίας των Πυθαγορείων με μεταφυσική διάσταση, που προτρέπει τον μύστη  ως απώτερος σκοπός του εν ζωή να είναι το μέτρο και η Αρετή, ψυχή τε και σώματι, σε όλες τις εκφάνσεις του αγαθού, και μετά θάνατον η αθανασία της ψυχής.

Τα Χρυσά Έπη

Αρχαίο κείμενο και νεοελληνική μεταγραφή

Ἀθανάτους μὲν πρῶτα θεούς, νόμωι ὡς διάκεινται,

τίμα καὶ σέβου ὅρκον. ἔπειθ' ἥρωας ἀγαυούς

τούς τε καταχθονίους σέβε δαίμονας ἔννομα ῥέζων

σούς τε γονεῖς τίμα τούς τ' ἄγχιστ' ἐγγεγαῶτας.

τῶν δ' ἄλλων ἀρετῆι ποιεῦ φίλον ὅστις ἄριστος.

Πραέσι δ' εἶκε λόγοισ' ἔργοισί τ' ἐπωφελίμοισι.

μηδ' ἔχθαιρε φίλον σὸν ἁμαρτάδος εἵνεκα μικρῆς,

ὄφρα δύνῆι· δύναμις γὰρ ἀνάγκης ἐγγύθι ναίει.

Πρώτον μεν τίμα τους αθάνατους θεούς, όπως ορίζει ο άγραφος νόμος,

και σεβάσου τον όρκο, έπειτα δε σεβάσου τους ένδοξους ήρωες,

και τους θεούς του Άδη πράττοντας με νομιμοφροσύνη,

και τους γονείς σου τίμα και τους πλησιέστερους συγγενείς,

από τους άλλους δε κάνε φίλο εκείνον ο οποίος είναι άριστος στην αρετή.

Προτίμησε δε ήρεμα λόγια και έργα επωφελή.

Ούτε να εχθρεύεσαι τον φίλο σου εξαιτίας κάποιου μικρού του παραπτώματος,

εφόσον μπορείς, διότι η δύναμη κατοικεί κοντά στην ανάγκη.

Ταῦτα μὲν οὕτως ἴσθι, κρατεῖν δ' εἰθίζεο τῶνδε·

γαστρὸς μὲν πρώτιστα καὶ ὕπνου λαγνείης τε

καὶ θυμοῦ. πρήξηις δ' αἰσχρόν ποτε μήτε μετ' ἄλλου

μήτ' ἰδίηι· πάντων δὲ μάλιστ' αἰσχύνεο σαυτόν.

Αυτά μεν γνώριζε ότι έτσι είναι, συνήθιζε δε να είσαι κύριος των εξής:

 Πρώτα, της κοιλίας  και του ύπνου,

της λαγνείας και του θυμού.

Ποτέ δε μην πράξεις κάτι αισχρό, ούτε με άλλον

ούτε μόνος σου, περισσότερο από όλους δε να ντρέπεσαι τον ίδιο σου τον εαυτό.

Εἶτα δικαιοσύνην ἀσκεῖν ἔργω τε λόγω τε,

μηδ' ἀλογίστως σαυτὸν ἔχειν περὶ μηδὲν ἔθιζε,

ἀλλὰ γνῶθι μέν, ὡς θανέειν πέπρωται ἅπασιν,

χρήματα δ' ἄλλοτε μὲν κτᾶσθαι φιλεῖ,ἄλλοτ' ὀλέσθαι.

Έπειτα, να ασκείς τη δικαιοσύνη με έργα και με λόγια,

μήτε να συνηθίζεις να είσαι απερίσκεπτος για τίποτε,

αλλά γνώριζε μεν ότι όλοι είναι πεπρωμένο να πεθάνουν,

τα χρήματα δε συνήθως άλλοτε τα αποκτάς και άλλοτε τα χάνεις.

Όσσα δὲ δαιμονίαισι τύχαις βροτοὶ ἄλγε' ἔχουσιν,

ἣν ἂν μοῖραν ἔχηις, ταύτην φέρε μὴδ' ἀγανάκτει.

ἰᾶσθαι δὲ πρέπει καθ' ὅσον δύνηι, ὧδε δὲ φράζευ·

οὐ πάνυ τοῖς ἀγαθοῖς τούτων πολὺ μοῖρα δίδωσιν.

Όσα δε βάσανα έχουν οι θνητοί από τους θεούς  ερχόμενα,

όποιο είναι το δικό σου το μερίδιο,  να το υποφέρεις και μην αγανακτείς,

αλλά πρέπει όσο μπορείς να τα θεραπεύεις. Τούτο δε σκέψου:

η μοίρα  δεν δίνει στους αγαθούς το μεγαλύτερο μερίδιο από  αυτά (τα βάσανα).

Πολλοὶ δ' ἀνθρώποισι λόγοι δειλοί τε καὶ ἐσθλοί

προσπίπτουσ', ὧν μήτ' ἐκπλήσσεο μήτ' ἄρ' ἐάσηις

εἴργεσθαι σαυτόν. ψεῦδος δ' ἤν πέρ τι λέγηται,

πράως εἶχ'. ὃ δέ τοι ἐρέω, ἐπὶ παντὶ τελείσθω·

μηδεὶς μήτε λόγωι σε παρείπηι μήτε τι ἔργωι

πρῆξαι μηδ' εἰπεῖν, ὅ τί τοι μὴ βέλτερόν ἐστιν.

Στους ανθρώπους δε πολλοί λόγοι άριστοι και κακοί τους αναλογούν,

αυτούς τους λόγους μην τους αποδεχθείς με θαυμασμό ούτε όμως να τους

απορρίψεις. Αν δε κάποιο ψέμα λέγεται,

να το αντιμετωπίζεις με πραότητα. Ό,τι δε θα σου πω, να το κάνεις πάντοτε:

μην πείθεσαι ποτέ από κανέναν ούτε με λόγια ούτε με πράξεις

μήτε να κάνεις ή να πεις κάτι που δεν είναι το ωφελιμότερο για σένα.

Βουλεύου δὲ πρὸ ἔργου, ὅπως μὴ μωρὰ πέληται·

δειλοῦ τοι πράσσειν τε λέγειν τ' ἀνόητα πρὸς ἀνδρός.

ἀλλὰ τάδ' ἐκτελέειν, ἅ σε μὴ μετέπειτ' ἀνιήσει.

Πρᾶσσε δὲ μηδὲ ἓν ὧν μὴ ἐπίστασαι, ἀλλὰ διδάσκευ

ὅσσα χρεών, καὶ τερπνότατον βίον ὧδε διάξεις.

Να σκέπτεσαι δε πριν από κάθε σου πράξη, ώστε να μην πεις και κάνεις τίποτε ανόητο, ο άνθρωπος που κάνει τέτοια, ανάξιος χαρακτηρίζεται,

αλλά να πράττεις  αυτά που δεν θα σε δυσαρεστήσουν έπειτα.

Μην κάνεις τίποτε από εκείνα που δεν γνωρίζεις, αλλά διδάξου όσα είναι αναγκαία για σένα και έτσι θα διάγεις βίον τερπνόν.

Οὐ δ' ὑγιείης τῆς περὶ σῶμ' ἀμέλειαν ἔχειν χρή,

ἀλλὰ ποτοῦ τε μέτρον καὶ σίτου γυμνασίων τε

ποιεῖσθαι. μέτρον δὲ λέγω τόδ', ὃ μή σ' ἀνιήσει.

Εἰθίζου δὲ δίαιταν ἔχειν καθάρειον ἄθρυπτον

καὶ πεφύλαξο τοιαῦτα ποιεῖν, ὁπόσα φθόνον ἴσχει.

μὴ δαπανᾶν παρὰ καιρὸν ὁποῖα καλῶν ἀδαήμων

μηδ' ἀνελεύθερος ἴσθι. μέτρον δ' ἐπὶ πᾶσιν ἄριστον.

πρᾶσσε δὲ ταῦθ', ἅ σε μὴ βλάψει, λόγισαι δὲ πρὸ ἔργου.

Δεν πρέπει ακόμη να αμελείς την υγεία του σώματος,

αλλά  με μέτρο να πίνεις, να τρως και να γυμνάζεσαι,

μέτρο δε εννοώ εκείνο μέχρι του σημείου που δεν θα σου προξενήσει λύπη.

Συνήθιζε δε να έχεις καθαρή, λιτή διατροφή, και να το διαφυλάττεις αυτό, για να μην  προκαλείς τον φθόνο των άλλων.

Μη σπαταλάς άσκοπα, όπως αυτοί που δεν γνωρίζουν το καλό,

μήτε φυλάργυρος να είσαι, γιατί το μέτρο όλων είναι το άριστο.

Πράττε δε αυτά που δεν θα σε βλάψουν αφού σκεφθείς προτού πράξεις οτιδήποτε.

Μὴ δ' ὕπνον μαλακοῖσιν ἐπ' ὄμμασι προσδέξασθαι,

πρὶν τῶν ἡμερινῶν ἔργων τρὶς ἕκαστον ἐπελθεῖν·

«πῆ παρέβην; τί δ' ἔρεξα; τί μοι δέον οὐκ ἐτελέσθη;»

ἀρξάμενος δ' ἀπὸ πρώτου ἐπέξιθι καὶ μετέπειτα

δειλὰ μὲν ἐκπρήξας ἐπιπλήσσεο, χρηστὰ δὲ τέρπευ.

Ταῦτα πόνει, ταῦτ' ἐκμελέτα, τούτων χρὴ ἐρᾶν σε·

Μήτε να δεχθείς στα μάτια σου τον απαλό ύπνο,

προτού εξετάσεις τρεις φορές τις καθημερινές σου πράξεις:

«Τι κακό έπραξα; Τι (καλό) έπραξα; Τι από αυτά που έπρεπε να πράξω δεν τα έπραξα;»

ξεκινώντας δε από το πρώτο να προχωράς στη συνέχεια, και μετέπειτα

προσεκτικά μεν, για τα κακώς πεπραγμένα σου να μέμφεσαι τον εαυτό σου, για τα χρηστά δε να ευχαριστιέσαι.

Γι’ αυτά να μοχθείς, να ασκείσαι, αυτά πρέπει να αγαπάς.

ταῦτά σε τῆς θείης Ἀρετῆς εἰς ἴχνια θήσει

ναὶ μὰ τὸν ἁμετέραι ψυχᾶι παραδόντα τετρακτύν,

παγὰν ἀενάου φύσεως. ἀλλ' ἔρχευ ἐπ' ἔργον

 θεοῖσιν ἐπευξάμενος τελέσαι.τούτων δὲ κρατήσας

γνώσεαι ἀθανάτων τε θεῶν θνητῶν τ' ἀνθρώπων

σύστασιν,  ἧ τε ἕκαστα διέρχεται, ἧ τε κρατεῖται,

αυτά θα σε οδηγήσουν στον δρόμο της θείας Αρετής.

Ναι, μα εκείνον που παρέδωσε στην ψυχή μας την τετρακτύ!

την πηγή της αέναης φύσης!

Άρχισε λοιπόν το έργο σου

ζητώντας από τους θεούς στην προσευχή σου να σε βοηθήσουν να τα καταφέρεις. Και εφόσον τα τηρήσεις αυτά,

θα μπορέσεις να γνωρίσεις τη σύσταση των αθανάτων θεών και των θνητών ανθρώπων,

δηλαδή μέχρι ποιου σημείου το καθένα είναι εφήμερο, και μέχρι ποιου παραμένει αναλλοίωτο.

γνώσηι δ', ἣ θέμις ἐστί, φύσιν περὶ παντὸς ὁμοίην,

 ὥστε σε μήτε ἄελπτ' ἐλπίζειν μήτε τι λήθειν.

γνώσηι δ' ἀνθρώπους αὐθαίρετα πήματ' ἔχοντας

τλήμονας, οἵτ' ἀγαθῶν πέλας ὄντων οὔτ' ἐσορῶσιν

οὔτε κλύουσι, λύσιν δὲ κακῶν παῦροι συνιᾶσιν.

τοίη μοῖρ' αὐτῶν βλάπτει φρένας· ὡς δὲ κύλινδροι

 ἄλλοτ' ἐπ' ἄλλα φέρονται ἀπείρονα πήματ' ἔχοντες.

λυγρὰ γὰρ συνοπαδὸς Ἔρις βλάπτουσα λέληθεν

 σύμφυτος, ἣν οὐ δεῖ προάγειν, εἴκοντα δὲ φεύγειν.

Ζεῦ πάτερ, ἦ πολλῶν κε κακῶν λύσειας ἅπαντας,

εἰ πᾶσιν δείξαις, οἵωι τῶι δαίμονι χρῶνται.

θα γνωρίσεις δε, εάν είναι θεμιτό,  ότι η φύση στα πάντα είναι όμοια,

ώστε μήτε τα ανέλπιστα να ελπίζεις μήτε κάτι να σου ξεφύγει.

Θα γνωρίσεις ακόμη ανθρώπους που κουβαλούν συμφορές που οι ίδιοι προκάλεσαν οι ταλαίπωροι, οι οποίοι, ενώ τα αγαθά βρίσκονται πλησίον τους ούτε τα βλέπουν

ούτε τα ακούν, πολύ λίγοι δε γνωρίζουν πώς να αποφύγουν τα κακά.

Μάλιστα η κατάσταση αυτή τους βλάπτει τις φρένες. Σαν κύλινδροι

δε γυρίζουν πότε από εδώ και ποτέ από εκεί, γεμάτοι συμφορές

διότι η καταστροφική Έρις που τους ακολουθεί κατά πόδας τους βλάπτει, αγνοώντας οι ίδιοι ότι είναι σύμφυτη, αυτήν λοιπόν δεν πρέπει να την ενθαρρύνουμε, αλλά να την αποφεύγουμε.

Πατέρα Δία, είναι αλήθεια ότι μπορείς να μας απαλλάξεις όλους από τα κακά

αν μας υποδείξεις   ποιον δαίμονα (θεία εσωτερική δύναμη) έχει ο καθένας μέσα μας.

Αλλὰ σὺ θάρσει, ἐπεὶ θεῖον γένος ἐστὶ βροτοῖσιν,

οἷς ἱερὰ προφέρουσα φύσις δείκνυσιν ἕκαστα.

Ὧν εἴ σοί τι μέτεστι, κρατήσεις ὧν σε κελεύω

ἐξακέσας, ψυχὴν δὲ πόνων ἀπὸ τῶνδε σαώσεις.

 ἀλλ' εἴργου βρωτῶν ὧν εἴπομεν ἔν τε καθαρμοῖς

 ἔν τε Λύσει ψυχῆς, κρίνων καὶ φράζευ ἕκαστα

 ἡνίοχον γνώμην στήσας καθύπερθεν ἀρίστην.

 ἢν δ' ἀπολείψας σῶμα ἐς αἰθέρ' ἐλεύθερον ἔλθηις,

ἔσσεαι ἀθάνατος, θεός ἄμβροτος, οὐκέτι θνητός.

Αλλά εσύ να έχεις θάρρος επειδή από θείο γένος κατάγονται οι θνητοί,

στους οποίους η ιερή φύση αποκαλυπτικά τους δείχνει το καθετί εφόσον εσύ γίνεις κοινωνός της, αν θα κρατήσεις αυτά που σε παροτρύνω να κάνεις, θα γίνεις καλύτερος, την ψυχή δε θα σώσεις από αυτούς τους πόνους.

Να απέχεις όμως από τις τροφές που είπαμε και για την κάθαρση

και λύτρωση της ψυχής, αφού κρίνεις και σκέπτεσαι το καθετί,

έχοντας ως ηνίοχο την ανώτερη άριστη γνώμη.

Όταν δε εγκαταλείψεις το σώμα και έλθεις στον ελεύθερον αιθέρα,

θα γίνεις πια αθάνατος, θεός άφθαρτος, και όχι πλέον θνητός.

Μ.Μ.