Η χρήση της γραφής σε δύο κοινωνίες

Μυκηναϊκός πολιτισμός και πρώιμη πόλη-κράτος

Όταν μιλάμε για γραφή εννοούμε κυρίως τη συμβολική παράσταση διά γραπτών σημείων των φθόγγων των λέξεων. Ο άνθρωπος, αφού χρησιμοποίησε την ομιλία του επί σειρά αιώνων, αισθάνθηκε την ανάγκη καθετί λεγόμενο να το χαράξει ώστε να μένει γραμμένο, και έτσι προήλθε η γραφή, η έκφραση, δηλαδή, των ανθρώπινων διανοημάτων με σημεία ορατά πλέον.

Οι Έλληνες ανήκουν στους προνομιούχους λαούς που, χρησιμοποιώντας τη γραφή, κατάφεραν να αναπτύξουν, να διασώσουν και να διαδώσουν τον λαμπρό πολιτισμό που δημιούργησαν. ΗΟΣ ΝΥΝ ΟΡΧΕΣΤΟΝ ΠΑΝΤΟΝ ΑΤΑΛΟΤΑΤΑ ΠΑΙΖΕΙ, ΤΟΤΟ ΔΕΚΑΝ ΜΙΝ  (Όποιος από τους ορχηστές χορεύει απαλότερα σ’ αυτόν να δοθεί) γράφει η «οινοχόη του Διπύλου», μαρτυρώντας την αρχαιότερη ελληνική γραφή, χαραγμένη σε πήλινο αγγείο.

Θα επιχειρήσουμε να τοποθετήσουμε τη γραφή στις δύο κοινωνίες, του μυκηναϊκού κόσμου και της πρώιμης πόλης-κράτους, και να αναλύσουμε τον διαφορετικό τρόπο χρήσης της και τις ανάγκες που εξυπηρετούσε.

Η μυκηναϊκή κοινωνία

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός αναπτύχθηκε σε όλο τον ελλαδικό χώρο, έχοντας αφομοιώσει και μετασχηματίσει τις κρητομινωικές επιρροές, με κύρια κέντρα  τις Μυκήνες, την Τίρυνθα, την Πύλο και τη Θήβα. Μακρινή ανάμνηση χαμένη στην αχλύ του επικού θρύλου, οι «Πολύχρυσες Μυκήνες» βγήκαν από τη σφαίρα του μύθου για να αποκτήσουν ιστορική υπόσταση χάρις στις προσπάθειες του Ερρίκου Σλήμαν.

Ο μεγάλος αρχαιολόγος Έβανς όταν αντίκρισε τον μυκηναϊκό θησαυρό επέμενε για την παρουσία γραφής σε έναν τέτοιο πολιτισμό. Είχε τυχαία παρατηρήσει σε κάποιο αθηναϊκό παλαιοπωλείο σφραγιδόλιθους σκαλιστούς με συνδυασμούς στοιχείων που του έμοιασαν σαν κάποιο είδος γραφής. Ξεκίνησε ανασκαφές στην Κνωσό και πολύ γρήγορα ήρθαν στο φως οι πρώτες πινακίδες. Είχε δικαιωθεί. Οι πινακίδες, που ήταν πήλινες και τις αποξήραιναν στον ήλιο, θα είχαν καταστραφεί με την πάροδο του χρόνου αν δεν είχαν ψηθεί από την πυρκαγιά που κατέστρεψε τα ανάκτορα.  Τη γραφή την ονόμασε γραμμική Β’, τροποπoιημένη και εξελιγμένη μορφή της κρητομινωικής γραμμικής Α’. Από την αρχαιολογική σκαπάνη και σε άλλα μυκηναϊκά κέντρα ξεπήδησαν εκατοντάδες πινακίδες, δελτάρια, σφραγίσματα και αγγεία.

Τη γραφή αυτή πέτυχε να αποκρυπτογραφήσει το 1952 ο Άγγλος Μάικλ Βέντρις με τη συνεργασία του φιλολόγου Τζων Τσάντγουικ. Έχουμε πλέον νέα συγκλονιστικά τεκμήρια. Η γραμμική Β’ απεικόνιζε την αρχαιότερη μορφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, γραμμένη σε συλλαβικό σύστημα,  και με περιορισμένη χρήση. Οι  πινακίδες αφορούσαν τοπωνύμια, κύρια ονόματα, και, βασικά, απογραφές και λογαριασμούς της τελευταίας χρονιάς των ανακτορικών αρχείων και όχι θρησκευτικά, νομικά ή φιλολογικά κείμενα.

Οι πινακίδες των ανακτόρων μάς προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τη δομή της μυκηναϊκής κοινωνίας και βοηθάει να σχηματίσουμε μια εικόνα της υψηλής στάθμης της ζωής των Μυκηναίων.

Τα μυκηναϊκά κέντρα έχουν ανοιχτή επικοινωνία  και διατηρούν συγγενικούς δεσμούς μεταξύ τους. Εκεί συγκεντρώνονται οι εισφορές των υπηκόων και αποθηκεύεται το πολεμικό υλικό, τα προϊόντα του εξαπλωμένου εισαγωγικού και εξαγωγικού εμπορίου και οι πρώτες ύλες που δίνονταν στους βιοτέχνες και στους τεχνίτες. Ο έλεγχος ασκείται μέσω ενός περίπλοκου γραφειοκρατικού συστήματος που περιελάμβανε γραφείς- λογιστές.

Οι πινακίδες μας δίνουν επιπλέον  λεπτομέρειες για την αγροτική παραγωγή, τις καλλιέργειες, τον θεσμό της ιδιοκτησίας και γίνεται αναλυτική καταγραφή όσον αφορά τη διατροφή του πληθυσμού, όπως είναι τα δημητριακά που παριστάνονται με ιδεογράμματα, αλλά και άλλες βασικές τροφές, φθάνοντας μέχρι το κρασί. Παράλληλα με τη γεωργία ήταν οργανωμένη και η κτηνοτροφία. Οι ποιμένες, οι βουκόλοι και οι γιδοβοσκοί των πινακίδων, μας φανερώνουν ποια είδη ζώων εκτρέφονταν και τη χρήση των δερμάτων.

Άλλη σημαντική πηγή πλούτου αποτελούσαν η βιοτεχνία και η υφαντουργία. Το ανάκτορο στέγαζε τους υπαλλήλους που ήταν επιφορτισμένοι με τη λειτουργία, τη διατροφή και τη συντήρηση του όλου συγκροτήματος. Σε αυτούς πρέπει να προστεθεί ένα πλήθος εξειδικευμένων βιοτεχνών και τεχνιτών που παρήγαν υφαντά, κεραμικά, κοσμήματα και ελεφαντουργήματα, ενώ αναφέρονται  αρωματοποιοί και ζωγράφοι. Γίνονται επίσης  καταγραφές στρατιωτικού οπλισμού και κωπηλατών χωρίς να φωτίζεται η οργάνωση του στρατού.

Για τη μυκηναϊκή θρησκεία και τον ρόλο της στην καθημερινή ζωή λαμβάνουμε στοιχεία  και από την αρχαιολογία για τέλεση θυσιών αλλά και από τις πολλές πινακίδες που ασχολούνται με προσφορές. Πολλές θεότητες που αναγνωρίζονται έχουν τα γνωστά ονόματα της Κλασικής εποχής, Ζευς και Ήρα, Ποσειδών, Αθηνά, Άρτεμις, υπερτερώντας οι γυναικείες θεότητες. Διαπιστώνονται λατρείες σε υπαίθριους χώρους και εντός της πόλης συναρτώμενοι κυρίως από το μέγαρον του ανακτόρου.

Η κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου δεν έγινε αιφνίδια και από μία και μοναδική αιτία. Ακολούθησε μια φθίνουσα πορεία αυτού του δύσκαμπτου συστήματος, μη δυνάμενου να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα: φυσικές καταστροφές, πυρκαγιές, «κάθοδος των Δωριέων», εισβολές των «λαών της θάλασσας», εμφύλιες συγκρούσεις, είναι οι σημαντικότερες απόψεις που παρατίθενται για να εξηγήσουν  τις αιτίες της καταστροφής του πολιτισμού αυτού.

Πρώιμη πόλη-κράτος

Με τη διάλυση των μυκηναϊκών κρατών και το τέλος της ανακτορικής γραφειοκρατίας εξαφανίζεται και η γραμμική Β’ και έτσι χάνεται κάθε δυνατότητα γραπτών μνημείων. Στους σκοτεινούς αιώνες που ακολουθούν επικρατεί ερήμωση, εξαθλίωση και οι περιφερόμενοι ποιμένες μεταφέρουν από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά τα κατορθώματα των προγόνων τους – ένα έργο που αργότερα αναλαμβάνουν οι αοιδοί.

Η γεωμετρική περίοδος χαρακτηρίζεται από την αύξηση του πληθυσμού και του πλούτου. Οι πληθυσμικές ανακατατάξεις οδηγούν στη δημιουργία μικρότερων ομάδων με φυλετικούς δεσμούς, που αποτέλεσαν τον πυρήνα των πόλεων-κρατών στην ηπειρωτική Ελλάδα, στα νησιά του Αιγαίου και στη δυτική Μικρά Ασία. Οι νέες κοινότητες έχουν συνοχή, επιζητούν την τάξη, τη σταθερότητα και την ανεξαρτησία. Ανυψώνεται το εθνικό αίσθημα των μελών τους και αναπτύσσεται «συνείδηση του πολίτη», ο οποίος δένεται κυριολεκτικά και μεταφορικά με τη γη του, που γι’ αυτήν πολέμησαν οι πρόγονοί του.

Αγωνίζονται να συνδέσουν το παρελθόν, να οροθετήσουν τον χώρο τους, να ξαναβρούν τους θεούς και τους μύθους τους, να καθορίσουν την εθνική τους ταυτότητα μέσα από τη μακρόχρονη παράδοση.

Οι απαρχές της πόλης-κράτους παραμένουν αντικείμενο συζήτησης από τους ερευνητές, οι οποίοι συσχετίζουν τη γέννησή της με μια νέα θρησκευτική στάση: την ανέγερση μνημειακών κτηρίων και διεθνών ιερών, και την τοποθέτησή τους  σε δεσπόζουσα θέση μέσα στα όρια της πόλης πάνω στα ερείπια των μυκηναϊκών μεγάρων. Πολλές από τις θεότητες των πινακίδων προβάλλονται και πάλι στους ναούς μαζί με νέους θεούς και λατρείες για νέα πρόσωπα, τους «ήρωες» προγόνους τους πάνω στους μυκηναϊκούς τάφους.

Αυτή την εποχή συντίθενται δύο από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια θεωρούνται ως η αποκρυστάλλωση της προφορικής επικής ποίησης. Τα δύο ομηρικά έπη αποτελούν το θεμέλιο για την καλλιέργεια του πνεύματος του αρχαϊκού κόσμου, από αυτά διδάσκονται ανάγνωση, διαμορφώνουν ιδεολογία και είναι πηγή έμπνευσης των καλλιτεχνών που αναπαριστούν τα δρώμενα μέσω της ζωγραφικής και της γλυπτικής.

Η οικονομική άνθηση και η δημογραφική έκρηξη δημιουργούν την ανάγκη του εμπορίου και της ίδρυσης αποικιών. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 8ου αιώνα οι Έλληνες, ερχόμενοι σε εμπορική επαφή με τους Φοίνικες, παραλαμβάνουν το βορειοσημιτικό συμφωνογραφικό αλφάβητο, το μεταπλάθουν αποφασιστικά και, επινοώντας τη δήλωση των φωνηέντων, δημιουργούν την πρώτη απλή και συνάμα μεγαλοφυή στη σύλληψη, αλφαβητική γραφή.

Η γραφή διαδίδεται γρήγορα και γίνεται ευρεία η χρήση της δημόσια και ιδιωτικά.  Χαράσσεται σε θραύσματα και σε φθαρτά υλικά και χρησιμοποιείται σε επιτύμβιες επιγραφές, κυρίως έμμετρες, είτε για αφιερώσεις σε θεούς, είτε για χαρακτηρισμούς ή προστασία των ιδιοκτησιών. Δεν γνωρίζουμε πού και πότε ακριβώς γεννήθηκε, ούτε διασαφηνίζονται οι ανάγκες χρήσης της. Εκτιμάται ότι εκτός από τον ρόλο της στον εμπορικό τομέα υπήρξε καθοριστική και σε άλλα επίπεδα, με προεξάρχουσα τη γραφή της ποίησης. Η τελειότητα της γραφής αυτής αναμφισβήτητα αίρει τους φραγμούς για κάθε  λογοτεχνική έκφραση. Αποτελεί μέσο κοινοποίησης αυτού που συνήθιζαν να απαγγέλλουν, ενώ παρέχει το κίνητρο για κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη των κοινοτήτων. Ο πολίτης υιοθετεί μια ορισμένη συμπεριφορά στην έννοια ελευθερία και ανεξαρτησία μέσα στην εξελισσόμενη πόλη-κράτος.

Η γραφή διασώζει αλλά και  προσθέτει βαρύτητα στους νόμους και στα ψηφίσματα των πόλεων που σκαλίζονταν στους τοίχους των ναών. Τα κείμενα των νόμων μπορούν πλέον να μελετηθούν, να αναλυθούν, ακόμη και να αμφισβητηθούν από τους πολίτες συγκρινόμενα με των άλλων πόλεων. Γεννιέται το κριτικό πνεύμα, τίθεται ο θεμέλιος  λίθος για τη φιλοσοφία που ανατέλλει στην Ιωνία, και βέβαια η ομηρική ποίηση δεν θα είχε διασωθεί χωρίς αυτήν. Ταυτόχρονα διαμορφώνει επαναστατικά το νοητικό επίπεδο  και καθορίζει την πολιτική και πνευματική ιστορία της Ελλάδας.

Συμπερασματικά η χρήση της γραφής για τους Μυκηναίους  σε αρκετά μεγάλη κλίμακα έχει στενή σχέση με τις ανάγκες της διοίκησης των ανακτόρων, λογιστικές, απογραφικές, αρχειοθετικές, γεγονός που εξηγεί και την αδυναμία της να επιζήσει μετά την καταστροφή των ισχυρών συγκεντρωτικών βασιλείων. Τοιουτοτρόπως οι πινακίδες προδίδουν θαμμένα μυστικά των ανθρώπων αυτών που ονομάστηκαν Μυκηναίοι.  Μας αποκαλύπτουν πολλά: από τη γλώσσα τους μέχρι   την πορεία του μεγαλειώδους πολιτισμού τους. Προσφέρουν σε μας τη δυνατότητα να διεισδύσουμε στη σκέψη των ανθρώπων αυτών 32 αιώνες πριν.

Στην πρώιμη πόλη-κράτος η γραφή συνεισέφερε αποτελεσματικά στην πνευματική, στην πολιτική και στην πολιτιστική εξέλιξή της. Μολονότι η γενεσιουργός ανάγκη της δεν ανιχνεύεται εύκολα, χάραξε έναν νέο τρόπο του ιδέσθαι και με τη σημαντική συμβολή της ομηρικής ποίησης καθιέρωσε τύπους θρησκευτικής λατρείας.

Με την αλφαβητική γραφή κληροδοτείται στον παγκόσμιο πολιτισμό ένα τεράστιο πολιτιστικό αγαθό. Η εξάπλωσή της προσφέρει στην ανθρωπότητα τις βάσεις μιας πνευματικής εξέλιξης.

 Μαρίνα Μαραγκού

Πηγές:

1.John Chadwick: Ο Μυκηναϊκός κόσμος, μτφρ. Κ. Ν. Πετρόπουλος, εκδόσεις Gutenberg.

2.  Rosalind Thomas: Γραπτός και προφορικός λόγος στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Δ. Κυρτάτας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.