Πολ Σεζάν - ο πρόδρομος του μοντερνισμού στη ζωγραφική

Αυτοπροσωπογραφία με ψάθινο καπέλο

(Αιξ-αν-Προβάνς 1839-1906).

Γάλλος ζωγράφος ο οποίος επηρέασε πολλούς καλλιτέχνες και καλλιτεχνικά κινήματα του 20ού αιώνα, ιδιαίτερα τον κυβισμό. Δεν ασπάσθηκε ποτέ καμία θεωρία ή φιλοσοφία που ήθελαν ή υπαγόρευσαν άλλοι, χρησιμοποιώντας πάντοτε αυτό που έβλεπε και μελετούσε για τον ίδιο του τον εαυτό, και δημιουργώντας έναν αυθεντικό και προσωπικό τρόπο ζωγραφικής. Παθιασμένος με τα γράμματα και την ποίηση, διατήρησε πολυτάραχη φιλία με τον Εμίλ Ζολά και ήρεμη φιλία με τον Καμίγ Πισαρό.

Η προσωπογραφία της Κυρίας Σεζάν
στο θερμοκήπιο, (1890), Νέα Υόρκη

Δυστυχώς η τέχνη του δυσφημίσθηκε και παραγνωρίσθηκε από το κοινό σε όλη τη διάρκεια της ζωής του – απορρίφθηκε επίσης δύο χρονιές από την Έκθεση της Ακαδημίας  των Καλών Τεχνών συμμετέχοντας στην Έκθεση των Απορριφθέντων που θέσπισε ο Ναπολέων Γ’.
Ο Πολ Σεζάν ξεπέρασε τον ιμπρεσιονισμό και αμφισβήτησε τελικά όλες τις συμβατικές αξίες της ζωγραφικής του 19ου αιώνα, δίνοντας έμφαση περισσότερο στη δομή, που τη θεωρούσε βάση των αντικειμένων, παρά στο επιφανειακό όραμα που προσέφερε το φως που ανακλούσαν.
Η πολλαπλή προοπτική των έργων του, δηλαδή το να ζωγραφίζει το θέμα από πολλά σημεία όρασης, αντί για ένα, γνωρίζει τη λογικά ακραία εξέλιξή της στο έργο κυβιστών όπως ο Πικάσο και ο Μπρακ. Τα θέματά του είναι κυρίως τοπία, νεκρές φύσεις, λίγες προσωπογραφίες.

Ηράκλειτος - ο «σκοτεινός» φιλόσοφος

(Έφεσος περ. 535 - περ. 475)
Η ελληνική φιλοσοφία γεννήθηκε στις δύο άκρες του ελληνικού κόσμου, στην αρχαία Ιωνία και στη Νότια Ιταλία και Σικελία με τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, αυτούς που προηγήθηκαν του Σωκράτη – αν και μερικοί από αυτούς ήταν σύγχρονοί του. Σε αυτές τις σκέψεις τους υπήρξε αντίδραση η οποία έμελλε να οδηγήσει στη βασική διαμάχη μεταξύ του μονισμού ή ενισμού (ο κόσμος αποτελείται από μία ενιαία και αναλλοίωτη ουσία) και του πλουραλισμού ή της πολυαρχίας (περισσότερες από μία αρχές ή αρχέγονες ουσίες).
Ο πρώτος που αντέδρασε ήταν ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος που έζησε στην πόλη αυτήν της οποίας οικιστής ήταν ο ο πατέρας του, και υπήρξε αυτοδίδακτος («εδιζησάμην εμεωυτόν» απόσπ. 101»). Παραδίδεται ότι έγραψε βιβλίο με τον τίτλο Περί φύσιος που διαιρείται σε τρία μέρη: για το Σύμπαν, για την πολιτική και για τη θεολογία. Το αποφθεγματικό και υπαινικτικό ύφος των σωζόμενων αποσπασμάτων του, δυσνόητο και για μας σήμερα, συνετέλεσε στο να αποκληθεί στην αρχαιότητα «σκοτεινός».
Ο Εφέσιος φιλόσοφος αρνήθηκε να ακολουθήσει την κοσμογονική προσέγγιση των άλλων φιλοσόφων (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Πυθαγόρας), πιστεύοντας ότι είναι μάταιο να αναζητεί κανείς κάτι το σταθερό και ενιαίο πέρα από τον ορατό κόσμο. Έτσι, υποστήριξε ότι η μόνη πραγματικότητα είναι αυτή που βλέπουμε γύρω μας.

Λάθη μετ’ εμμονής στη γλώσσα μας

Συνεχώς θα επαναφέρουμε την κραυγή για την προάσπιση της γλώσσας μας, αδιαίρετης και πανάρχαιης, που καθρεφτίζει την ταυτότητα και την ιστορία μας.
Καλά, είπαμε προς χάριν ευκολίας, και της κόψαμε βασικές ρίζες, αποκεφαλίζοντας τόνους και πνεύματα, και πολλά βασικά της στοιχεία, όπως η δοτική, για παράδειγμα, που όμως αναπόφευκτα πάρα πολλές φορές τη χρησιμοποιούμε (εντάξει, εν ανάγκη, επ’ ευκαιρία, κ.λπ.), και εκείνο το καημένο το -ν, ρίχνοντας τη στάθμη της ποιότητάς της με συνέπεια και τον μαρασμό της.
Στην εποχή μας, με έλλειμμα παιδείας που συνεπακόλουθα επέφερε και όλων των ειδών τις κρίσεις, πνευματική, πολιτική, κοινωνική, οικονομική, μας αφήνει παγερά αδιάφορους η κατάντια της γλώσσας μας. Αντιθέτως, καμαρώνουμε που μιλάμε χωρίς σκέψη και δολοφονούμε λέξεις, επινοούμε αυθαίρετα νέες άσχετες και λανθασμένες, τις χρησιμοποιούμε ατάκτως ερριμμένες, και το θεωρούμε δικαίωμά μας, διαστρεβλώνουμε άλλες γιατί πλέον μιλάμε με ό,τι έχουμε ακούσει από όποιους θεωρούμε επαΐοντες, χρησιμοποιούμε πολλούς ξενικούς όρους λες και βρισκόμαστε υπό κατοχή άλλου κράτους, και στην πρώτη γραμμή του λόγου μας έχουμε τσιτάτα, τσιτάτα…

Ο ναός του Διός στην Ολυμπία

Ο ναός του Διός
Όλοι οι κίονες είναι πεσμένοι από σεισμό που έγινε τον 6ο π.Χ. αιώνα
και κατέστρεψε το ιερό

Το ιερό του Ολυμπίου Διός ήταν στην αρχαιότητα ο πιο προσφιλής λατρευτικός χώρος. Αν και η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή ξεκινάει από την 3η χιλιετία π.Χ., στον 9ο αιώνα π.Χ. είναι τόπος προσέλκυσης πολλών προσκυνητών και κατά τον 8ο αιώνα πλέον η Ολυμπία ακτινοβολεί μέχρι τη Μεσοποταμία προς Ανατολάς και μέχρι την Κάτω Ιταλία και Ετρουρία προς Δυσμάς. Το έτος 776 π.Χ. ξεκινάει  πάλι η τέλεση ολυμπιακών αγώνων,  που είχαν ιδρυθεί από τον Ηρακλή, ιδρυτή και του ιερού, ο οποίος κατά την παράδοση καθιέρωσε τους αγώνες σε ανάμνηση της νίκης του επί του βασιλιά Αυγεία (Πίνδ. Ολυμπ.10). Πέρα από την περίοδο των μεγάλων αγώνων, το ιερό δεν έμενε ποτέ έρημο διότι υπήρχαν πολλά τεμένη που τελούνταν θυσίες και ο Ζευς στην Ολυμπία ήταν και θεός του πολέμου που τον ευχαριστούσαν για τις νίκες τους οι πιστοί, και μαντικός θεός ώστε λειτουργούσε μαντείο, εκεί όπου ήταν ο μεγάλος βωμός του, ενώ τα σημεία των θεών διαβάζονταν από τις φλόγες της θυσιαστήριας πυράς.
Το 600 π.Χ., προγενέστερα της κυριαρχίας των Ηλείων, είχε ανεγερθεί στους πρόποδες ο πρώτος ναός, που ήταν αφιερωμένος στην Ήρα. Η απόφαση για την ανέγερση του ναού του Διός, ως εγγυητή της δικαιοσύνης και της αξιοπρέπειας, ικανό να συμβιβάσει τις ανθρώπινες ανάγκες, όπως μας λέει ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος (522/518-446;), φαίνεται να πάρθηκε το 476 π.Χ., έτος που είχε χαρακτήρα επινίκιο για την επιτυχή διεξαγωγή των Περσικών Πολέμων. Γνωστή μας είναι η χρονολογία αποπεράτωσής του με ακρίβεια: το 457 π.Χ., όταν νίκησαν οι Σπαρτιάτες τους Αθηναίους σε μάχη κοντά στην Τανάγρα.

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας – στρατευμένος δημιουργός στην αναζήτηση της ελληνικής ταυτότητας

«Και μόνο το γεγονός ότι είχε τη δύναμη τόσο νέος ακόμη να ξεφορτωθεί το βάρος μιας κληρονομιάς τυραννικής και να προσαρμοστεί στις διαθέσεις της διεθνούς πρωτοπορίας, με αξιώσεις και επιτεύγματα που ένα πλήθος αλλοφύλων διεκδικούσε, ήταν κάτι περισσότερο από ευοίωνο (...)».

«Aκόμη και στις πιο φωτεινές, τις πιο καθάριες, τις πιο διαυγείς συνθέσεις του N. Xατζηκυριάκου - Γκίκα πλανιέται ένα μυστήριο. Eίναι ένα μυστήριο δροσερό, γνώριμο που το ξαναβρίσκουμε με ανακούφιση γιατί είναι δικό μας».
 Oδυσσέας Eλύτης (Aγγλοελληνική επιθεώρηση, Iανουάριος 1947)

Με δάσκαλό του τον Κωνσταντίνο Παρθένη, ο Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας (Αθήνα 1906-1994) έχει στο ενεργητικό του πενήντα ατομικές εκθέσεις, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Το 1937 εκδίδει μαζί με τον Δ. Πικιώνη, τον Τ.Κ. Παπατσώνη και τον Π. Καραντινό το πρωτοποριακό περιοδικό «Το Τρίτο Μάτι».
Ονομάσθηκε πατριάρχης της ζωγραφικής, ωστόσο μας  έχει δώσει και αξιόλογα  δείγματα της χαρακτικής και της γλυπτικής τέχνης, καθώς και της σκηνογραφίας, ενώ σχεδιάζει επίσης σκηνικά και κοστούμια για παραστάσεις. Γράφει άρθρα και μελέτες για την Αρχιτεκτονική και την Τέχνη. Διετέλεσε και καθηγητής ζωγραφικής στο Πολυτεχνείο.

Ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας έκανε την πρώτη του ατομική έκθεση στο Παρίσι σε ηλικία 21 ετών και ο Πάμπλο Πικάσο είπε γι’ αυτόν: «Αυτός ο ζωγράφος έχει μεγάλη ηθική συνείδηση».

Πολύκλειτος o Πρεσβύτερος και ο «Κανών» των αθλητών

Η κεφαλή του «Διαδούμενου»

Εκτός από τα υψηλά εγχώρια επιτεύγματα της πόλης των Αθηνών, σπουδαία κλασική γλυπτική δημιουργήθηκε και σε ένα μεγάλο κέντρο το οποίο ήταν το Άργος. Ο Αργείος γλύπτης Αγελάδας υπήρξε δάσκαλος του Μύρωνα και του Φειδία. Ο τρίτος μαθητής του ήταν ο Πολύκλειτος ο Πρεσβύτερος που ήταν νεότερός τους και ο πιο εξέχων γλύπτης της Αργειακής Σχολής κατά τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.
Ο Πολύκλειτος απέδιδε με απόλυτη ακρίβεια την τελειότητα της επεξεργασίας και της παραμικρής λεπτομέρειας, σύμφωνος με την ελληνική αντίληψη για την επικέντρωση της γλυπτικής σε ένα μόνο σχετικά περιορισμένο πρόβλημα: την αναπαράσταση της γυμνής ανδρικής μορφής και την προσπάθεια επίλυσης του προβλήματος με ορθολογικό τρόπο – να δημιουργηθεί ένα ωραίο αντικείμενο και συγχρόνως να είναι δυνατόν να διατυπωθούν οι λόγοι για τους οποίους είναι ωραίο.
Μολονότι κατασκεύασε σε προχωρημένη ηλικία ένα κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήρας για τον ναό της στο Άργος, ήταν κυρίως γνωστός για τους χάλκινους ανδριάντες αθλητών και ιδιαίτερα για τον «Δορυφόρο» του (περίπου 450-440 π.Χ.), έργο το οποίο επηρέασε την ελληνική γλυπτική περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, αλλά και τον «Διαδούμενο».

Δημήτρης Πικιώνης - άρτια αισθητική, προσήλωση στην ιστορικότητα

Ο Πικιώνης με τα παιδιά του στην Αίγινα

(Πειραιάς 1887 - Αθήνα 1968)
Με τη Μικρασιατική Καταστροφή η ελληνική κοινωνία εγκαταλείπει τη Μεγάλη Ιδέα και προσπαθεί να επινοήσει ένα νέο ιδανικό, τον περιφρονημένο παραδοσιακό πολιτισμό. Αυτή η στροφή προς την ντόπια παράδοση ξεκινάει από τη λογοτεχνία και από το κίνημα του δημοτικισμού κατά το 1880.
Ειδικά στην αρχιτεκτονική, η θεωρητική σύζευξη της «δημώδους» με τη σύγχρονη γίνεται και από έναν νέο ζωγράφο και μηχανικό, τον Δημήτρη Πικιώνη.
Ο Δημήτρης Πικιώνης, γνωστός αρχιτέκτονας και λιγότερο γνωστός ζωγράφος, ήταν ο δημιουργός που συνέδεσε όσο κανείς άλλος άρρηκτα την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική και τις εικαστικές τέχνες.

«Οι τρεις Χάριτες», έργο του ζωγράφου Πικιώνη

Το 1906 γίνεται ο πρώτος μαθητής του Κ. Παρθένη ενώ το 1908 παίρνει το δίπλωμα του Πολιτικού Μηχανικού από το ΕΜΠ. Σπούδασε στο Μόναχο και στο Παρίσι, ζώντας από κοντά τις μεγάλες επαναστάσεις της ευρωπαϊκής τέχνης στις αρχές του αιώνα. Γυρίζοντας στην Ελλάδα συνδέθηκε με την κίνηση για την επιστροφή στις ρίζες, πειραματίστηκε με το «μοντέρνο κίνημα», για να καταφύγει τελικά σε μια δημιουργική αναβίωση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ενταγμένης σε ευρύτερα πρότυπα, που φθάνουν ως την Άπω Ανατολή.
Οι ορίζοντες που ανοίγονταν ήταν πράγματι ιλιγγιώδεις και ο Έλληνας αρχιτέκτονας της εποχής μπορούσε να κινηθεί άνετα και νόμιμα σε όλη την έκταση της ελληνικής ιστορίας, ψάχνοντας για «στοιχεία συνέχειας». Ο Πικιώνης εισάγει στην Ελλάδα θεωρίες αισθητικής του 19ου αιώνα, σύμφωνα με τις οποίες αναδεικνύεται η λαϊκή τέχνη ως αυθεντική και πλουσιότερη σε περιεχόμενο.

Η πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη

Το άγαλμα του Αριστοτέλη
στη γενέτειρά του,
τα Στάγειρα

Η πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη είναι σαφώς διαφορετική από του Πλάτωνα.
Ο μεγάλος φιλόσοφος ήταν κατά βάση ένας επιστήμονας που αναγνώριζε τη σπουδαιότητα της συλλογής δεδομένων, της ταξινόμησης και της διατύπωσης ορισμών. Για τη μελέτη του περί πολιτικής ανέλυσε και περιέγραψε 158 πολιτεύματα της εποχής του. Από αυτά σώζεται μόνο η Αθηναίων Πολιτεία, που θεωρείται πιθανόν να γράφτηκε όχι από τον ίδιο αλλά από ένα μέλος ή πολλά του Λυκείου, της σχολής του.

Ο Αριστοτέλης κατατάσσει την πολιτική στις «πρακτικές επιστήμες» μαζί με την ηθική, ακολουθώντας τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Πίστευε ότι ο στόχος την πολιτικής ταυτίζεται με τον στόχο της ηθικής, δηλαδή με την επίτευξη της ευημερίας του ανθρώπινου γένους.

Ας παρακολουθήσουμε την πολιτική του θεωρία.

Αφού τα ανθρώπινα όντα είναι εκ φύσεως κοινωνικά χρειάζεται να ζουν σε κοινότητες, με τη μικρότερη τον οίκο, την αμέσως επόμενη την κώμη, που επαρκούν για το ζην, αλλά για το ευ ζην η καλύτερη κοινότητα είναι η πόλις.

Ο Αριστοτέλης είναι ρεαλιστής και στα Ηθικά του το σταθερό του κριτήριο είναι η λογική του κοινού ανθρώπου. Επίσης πίστευε ακλόνητα μία από τις μεγαλύτερες αρχές της αρχαίας Ελλάδας, το «παν μέτρον άριστον». Όντας αρκετά συντηρητικός, δικαιολογούσε κάποια αρνητικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας, όπως την κατώτερη θέση των γυναικών και την ύπαρξη των δούλων. Όλα αυτά τον οδήγησαν να υποστηρίξει ότι διαφορετικά είδη κοινοτήτων μπορούν να επιλέξουν διαφορετικά πολιτεύματα.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι η δημοκρατία ήταν ένα πολίτευμα που οι περισσότεροι αρχαίοι Έλληνες στοχαστές αποδοκίμαζαν.

Πλάτωνας - Η πολιτική θεωρία του

Το ιδανικό κράτος
Ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του περιγράφει παραστατικά το ιδανικό κατ’ αυτόν πολίτευμα.
Ειδικότερα, σε ένα ευφυέστατο απόσπασμα απορρίπτει τα ήδη γνωστά τέσσερα πολιτεύματα, τα οποία θεωρεί κατώτερα από αυτό που προτείνει.
Τα πολιτεύματα αυτά ήταν:
α) το τιμοκρατικό ή τιμαρχικό
Έτσι ονομάζει ο Πλάτωνας τα πολιτεύματα της Σπάρτης και της Κρήτης, θεωρώντας ότι κυβερνώνταν με βάση το εισόδημα. Ένα κράμα καλού κακού, όπου επικρατεί η επιθυμία για υπεροχή και η επιδίωξη προσωπικής τιμής. Επικροτεί μεν τον διαχωρισμό των τάξεων αλλά κατηγορεί τα κράτη αυτά γιατί δεν ασχολούνταν με την καλλιέργεια του πνεύματος και, το χειρότερο, ότι οι πολίτες τους είναι τελικά φιλάργυροι και συσσωρεύουν τον πλούτο.

β) το ολιγαρχικό, δηλαδή η εξουσία των πλουσίων
Σε αυτό το πολίτευμα ο φιλόσοφος δεν αναφέρει καμία αρετή αλλά μόνο ελαττώματα: Χαρίζει πολιτική εξουσία όχι με βάση την πραγματική αξία του ατόμου, αλλά με βάση τον πλούτο του, διαιρώντας την κοινωνία σε πλούσιους και φτωχούς. Μια άνιση κατανομή που δημιουργεί επαίτες και εγκληματίες.
γ) το δημοκρατικό
Στα προτερήματα: παρέχει πολιτική ελευθερία, ατομική ελευθερία και ελευθερία του λόγου. Συνοπτικά όμως ο Πλάτωνας θεωρεί ότι η δημοκρατία είναι μια ευχάριστη μορφή αναρχίας, με αρκετή ποικιλία, που επιβάλλει μια περίεργη ισότητα• αυτοί που συνεισφέρουν λίγο στο κράτος και αυτοί που συνεισφέρουν πολύ θεωρούνται ίσοι. (Εδώ μην ξεχνούμε, έχει και έναν προσωπικό λόγο, με δημοκρατικό πολίτευμα ο αγαπημένος του δάσκαλος καταδικάσθηκε σε θάνατο και υποχρεώθηκε να πιει το κώνειο).